Friday, December 11, 2009

Exam Coverage 3rd quarter

Filipino III

1. Muro Ami
2. Pagsagawa ng rebyu ng pelikula
3. Noli Me Tangere 11-120
4. Wastong gamit ng mga salita, pagbaybay, grammar



Filipino IV

1. El Filibusterismo 11-20
2. Pagsusuri ng Tula / akdang pampanitikan ( Mga mungkahing estratehiya ni Dr. Zafra)
3. Pag-unawa sa binasa

Wednesday, October 28, 2009

Filipino III sembreak assignment 09

PAPEL SA PAGSAGAWA NG REBYU NG PELIKULA

Mga Bahagi ng Papel

I. Panimula

Gabay na katanungan

a. Tungkol saan ang papel na gagawin mo sa ngayon?

b. Anu-ano ang mga layunin mo sa pagsagawa ng papel na ito?
c. Magbigay ng mga nasaliksik na detalye tungkol sa kabuuang paksa ng papel
na inyong gagawin at isama sa inyong panimula

Halimbawa:

Kahirapan. Isang salitang paulit-ulit nating naririnig ngunit sa paglipas ng panahon ay nananatiling sariwa sa mga nakikita natin sa ating lipunan. Marami nang proyektong inilunsad ang ating pamahalaan upang malunasan ito ngunit hindi ito naging sapat upang lubusang mawala ang suliraning ito.
Ayon sa pag-aaral na ginawa ng Woski, isang pribadong mananaliksik, 52% ng mga bata dito sa Pilipinas ang nagtatrabaho na sa edad na 6 na taong gulang, 60% ang hindi nakatapos ng elementarya at 40 % ang hindi man lang nakatuntong sa paaralan.
Isa lamang ang Dokumentaryong BUNSO sa daan daang kuwento ng kahirapan sa ating bansa.Dito ipinakita ang puspusang pagtatrabaho ng mga batang nasa murang edad upang matustusan ang pangangailangan ng kanyang pamilya.
Ang papel na ito ay maglalarawan at magsusuri ng mga pangyayari sa dokumentaryo. Dito pagsisikapan ng tagapagsuri na maisa-isa ang mga mahahalagang pangyayari at magamit ang mga elemento sa pagrebyu ng pelikula upang lalong mabigyang buhay ang mga pangyayari.
Layunin ng papel na ito na mailarawan nang maayos ang iba't ibang bahagi ng pelikula at masuri ang mga elemento nito.

II. Buod

1. Ilagay ang buod ng pelikulang inyong napanood

III.Pagsusuri

1. Isa-isahin ang elemento ng Rebyu ng Pelikula batay sa pelikulang
inyong napanood. Maglagay ng paglalarawan sa bawat elemento at kung ano
ang napanood ninyo.

* Magbigay ng sarili niyong paglalarawan at opinyon sa bawat elemento kung kinakailangan

IV. Reflection

Sagutin nang patalata

1. Sino sa mga tauhan ang nakakuha ng iyong pansin? Bakit?

2. Anong mahalagang Kaisipan ang maaari mong mabuo sa pelikulang napanood?

3. Paano nagwakas ang kuwento? Kung bibigyan ka ng pagkakataong gumawa ng
sarili mong wakas, paano mo ito wawakasan?

V. Rekomendasyon

1. Magbigay ng sariling rekomendasyon na sa palasagy mo'y magpapaganda pa sa pelikulang napanood.



*** Tandaan: Palatalata ang lahat ng kasagutan. Nangangahulugang lahat ng mga talata sa bawat bahagi ay magkakaugnay pati na ang mga pangungusap dito.

ILAGAY SA:

long bond paper

.7 - MARGIN
1.5- SPACING
ARIAL 12 - FONT AND SIZE

1 bondpaper - panimula
1 bondpaper - buod
2 bondpapers - pagsusuri
1/2 - reflection
1/2- rekomendasyon

* Huwag bumaba sa required na bilang ng bondpaper. Kung sa palagay mo'y lalampas ka sa hinihiling... walang problema ..



HAPPY WORKING VACATION!!!!! :-)

Wednesday, September 2, 2009

Questions ( assgnment)

ATENEO DE ILOILO

Pagsasanay sa Tagisan ng Talino
Pangalan: _______________

Mga Uri ng Tayutay
1. Ang _______________ay uri ng tayutay na ginagamit sa paghahambing ng dalawang magkaiba o di-
magkauring bagay, tao, kaisipan, pangyayari, atb. Ginagamitan ng mga salita o pariralang
tulad ng parang, wangis, animo’y gaya ng, tila, mistula, atb.
2. Ginagamit ang _____________na tayutay para bigyang-buhay, pagtaglayin ng mga katangian
pantao- talino,gawi,kilos, ang mga bagay na likas na walang buhay.
3. Kung ang unang titik o pantig ng mga salita ay pare-pareho,ito ay tayutay na _______________.
4. Ang __________ay lagpas-lagpasang pagpapasidhi ng kalabisan o kakulangan ng isang
tao, bagay, pangyayari, kaisipan, damdamin, at iba pang katangian, kalagayan o katayuan.
5. Ang paggamit ng mga salitang kung ano ang tunog ay siyang kahulugan ay tinatawag na _____________.
6. Ang pag-uulit ng isang salitang nasa unahan ng isang sugnay ay ang ____________ na uri ng tayutay.
7. Ang ___________ ay isang anyo ng panawagan o pakiusap sa isang taong hindi kaharap, nasa
malayo o kaya’y patay na ang .
8. Ang __________ay isang uri ng paghahambing na tayutay na direktang pinaangkin ang katangian ng tinutularan
at hindi na gumagamit ng mga salitang pantulad .
9. Tila namumuring pananalita , pinaloob o pinahihiwatig ang paglibak, pagtudyo o pagkutya
Ang uri ng tayutay na ______________.
10.Pagbabahagi at pagtukoy ng kinatawan sa pagbuo ng kabuuan ang tinataglay ng tayutay
na ______________.

Wastong Gamit ng mga Salita at Pagbabantas sa Filipino

Panuto: Piliin ang mga salita sa loob ng panaklong na angkop na gamitin sa pagbuo ng diwa ng mga pahayag.

11. Ang bata ay umiyak (ng, nang) malakas matapos iwan ng kaniyang ina.
12. (Hinigop, ininom) ni Vanessa ang tubig sa baso.
13. Ang ( paglalaro, maglalaro) ng cellphone ay ipinagbabawal sa klase.
14. Hindi ka mabibigo (kung,kong) magsisikap ka sa iyong pag-aaral.
15. Ang tipo ( kong,kung) lalaki ay maginoo at maalahanin.
16. (May, mayroon) pa ba tayong intrams sa susunod na taon?
17. (Iwan, Iwanan) mo ang pagkain sa mesa para makain mamaya ng iyong ama.
18. ( May, Mayroon) isang anghel na tumulong sa kanilang paglalakbay.
19. Ang taong masipag ay (may, mayroon) mapapala sa hinaharap.
20. Ang mga taong bastos ay may nakatalagang (din,rin) na parusa.
21. ( Subukin, Subukan) mong kumain ng gulay upang hindi ka maging masakitin.
22. Gumagalaw (din, rin) ang kaniyang katawan habang nakikinig sa musika.
23. Lalo ( rin, raw) siyang nagaganyat na sumali sa pangkat natin.
24. ( Pahiran, pahirin) mo ng mantikilya ang kaniyang tinapay.
25. ( Pahirin, Pahiran) ang basing tubig sa mesa.
26. ( Pakiusapan, Ipakiusap) mo ang kaibigan mo na patawarin na ako.
27. ( Ipakiusapan, Pakiusapan) mo nga sa kuya mo na dalhin ang gamit ko dito.
28. Pinagbuksan niya ng ( pinto, pintuan) ang kaniyang mga bisita.
29. Hindi na nakaratin sa ( pinto, pintuan) ang biktima ng siya’y pinagtaga-taga ng salarin.
30. ( Subukan, subukin) mong alamin ang ginagwa ng mga tao doon sa plasa.


31. ( Hanapin. Hanapan) mo ang nawawalang kapatid mo na matagl ko ng hindi nakikita.
32. ( Hanapan, Hanapin) mo siya ng mapapangasawa ng hind imaging matandang dalaga.
33. ( Iwanan, Iwan) mo siya sa kaniyang silid ng makatulog siya ng mahimbing.
34. ( Iwanan. Iwan) mo siya ng sulat ng malaman niya kung ano ang kaniyang kasalanan.
35. Ang mga tao ay nagsisimba (kapag, kung) araw ng Linggo.
36. Magpakatino ka (kapag,kung) ayaw mong iwan ka niya.
37. ( Tinuntong, Tinunton) niya ang bakas na tinahak ng kaniyang ama.
38. Dahan-dahan siyang bumaba sa kanilang ( hagdan, hagdanan) dahil sa kaniyang pilay.
39. ( Para kay, Ayon kay) Bella ang isang pumpon na rosas sa ibabaw ng mesa.
40. ( Tungkol sa, Tungkol kay) isyung pulitika ang palagi nilang pinag-aawayan.
41. Ang panandang ______________ ay ginagamit sa pangungusap na katanungan o walang
kasiguraduhan.
42. Ginagamit ang panandang ___________ sa isang pangungusap na padamdam .
43. Ipinaghihiwalay ng panandang ____________ang mga salita, parirala o sugnay.
44. Ginagamit sa isang ganap na pangungusap ang panandang _____________.
45. Ang panadang ____________ ay ginagamit sa pagitan ng salitang hinahati o magkasunod na
guhit o linya.
Idyoma
Tukuyin kung ano ang ipinahihiwatig na kahulugan ng mga sumusunod na Idyoma.


46. bantay salakay- _______________________
47. panaginip- _______________________
48. di-makabasag pinggan_______________________
49. hampas lupa- _______________________
50. ilaw ng tahanan- _______________________
51. itaga sa bato- _______________________
52. Makati ang dila- _______________________
53. Matamis ang dila- _______________________
54. Sanga-sangang dila- _______________________
55. Makapal ang mukha-_______________________
56. Maaliwalas ang mukha-_______________________
57. namuti ang mata- _______________________
58. mabigat ang kamay- _______________________
59. malikot ang kamay- _______________________
60. pantay ang mga paa- _______________________

61. Nagniningalang-pugad- _______________________
62. pusong bakal-_______________________
63. mahangin ang ulo – _______________________
64. basag- ulo - _______________________
65. balat-sibuyas- _______________________
66. tinik sa lalamunan- _______________________
67. kumukulo ang dugo—_______________________
68. taingang-kawali – _______________________
69. takaw-tulog- _______________________
70. nagbibilang ng poste – _______________________





Panitikan

71. Ayon kay _____________ ang panitikan ay pagpapahayag ng mga kaisipan at damdamin ng tao hinggil sa mga
bagay sa daigdig, sa pamumuhay sa lipunan at pamahalaan at sa kaugnayang kaluluwa sa Bathalang Lumikha.
72.Masisinag sa ________________ang salamin ng lahi.
73. Ang ______________ay anyo ng panitikan na binubuo ng mga pahayag sa pamamagitan ng
pagsama-sama ng mga maanyong salita sa mga taludtod na may sukat o bilang ng
pantig at pagtutugma ng mga salita sa hulihan ng bawat taludtod sa mga saknong
74. Ipinapahayag ang panitikan na _______________sa pamamagitan ng malayang pagsama-sama ng mga salita
sa pangungusap.


75. Ang____________ ay uri ng panitikan na may sukat, tugma, talinghaga at kariktan.
76. Ang __________ay tulang may sukat at tugma at may layuning magsalaysay ng mga pangyayari
sa buhay, pag-ibig at pakikipagsapalaran ng bayani o mga tauhan sa paraang patula.
77. Uri ng tulang pasalaysay ang _____________ na ang mga pangyayari ay tungkol sa
pakikipagsapalaran ng mga tauhan na nagtataglay ng mga di kapani-paniwalang
kakayahan.
78. Inuri ni ________________ang epiko sa tatlo.
79. Ang epikong ______________ay maikli sa kaniyang sarili.Natatapos na basahin sa isang
upuan lamang.
80. Ang epikong _________________ ay may masalimuot na insidente
81. Ipinapakita lamang ng epikong _________________ang isang partikular na awit ang.
82. Ang Biag ni Lam-ang ay nakasulat sa wikang________________.
83. Ang _____________ay epiko tungkol sa pagsalaysay sa buhay ni Aliguyon, BUgan at iba pang
mga tauhan sa Ipugaw.
84. Pinakamatandang epiko sa bansa ang _______________.
85. Ang _______________ ay uri ng tula na may labindalawang pantig at binibigkas nang mabagal at
makatotohanan.
86. Binibigkas nang mabilis, nasasaniban ng kapangyarihang kababalaghan at may walong pantig
sa bawat taludtod ang tulang _____________.
87. Ang ___________ ay isang popular na uri ng korido na isinulat ni Francisco Balagtas.
88. Kilala sa tawag na tulang paawit ang ______________.
89. Ang _____________ ay ginagamit sa pagtatanghal ng dula.
90. Ang ____________ay awit ng papuri sa Panginoon o Mahal na Birhen na bahagyang nagtataglay
sa pilosopiya ng buhay.
91. Ang ____________ay tulang naglalarawan sa tunay na buhay sa bukid.
92. Ang tulang____________ay nagpapahayag ng panimdim at pagkalumbay sanhi ng pagkamatay
ng isang minamahal sa buhay .
93. Ang tulang may saknong na binubuo ng labing-apat na taludtod ay ____________.
94. Ang ______________ ay tula ng paghanga o pagpuri sa isang tao o bagay na nasusulat sa masining
na pahayag.
95. Ang ____________ay dulang pantanghalan tungkol sa alamat ng pagkahulog ng singsing.
dalaga sa karagatan.
96. Isang uri ng laro ang ____________ na nagtatanghal ng madulang pagtatalo sa paraang patula.
97. Ang _________________ay tawag sa mga lalaking sumasali sa larong duplo.
98. Isa pagtatanghal ang ____________ tungkol sa paghahanap sa krus na pinagpakuan kay Kristo.
99. Isang uri ng prusisyon ang ____________ na ginaganap kung bisperas ng pasko.
100. Ang ____________ay isang dula na mahaba ang tulang binibigkas sa paraang paawit at
ginagawa sa pagparangal sa dalagang may kaarawan.

A. Kasingkahulugan
Panuto: Piliin ang titik na kasingkahulugan ng mga salitang may salungguhit sa pangungusap ayon sa pagkakagamit nito.

101. Saksi ako sa matinding paghimutok ng ina nang mamatay ang kaniyang anak.
a. pagkabigla b. paghinagpis c. pagkaawa d. pagkatakot
102. Sa wakas natupad din ang pithaya kong makapagtrabaho sa ibang bansa.
a. akala b. mithiin c. pangako d. plano



103. Hindi malirip ni Boyet kung bakit ganoon na lamang ang pagmamalasakit sa kaniya ng
kaniyang kaibigan.
a. matanggap b. maunawaan c. maipaliwanag d. mapaniwalaan
104. Ang pag-imbot sa mga bagay na meron ang iba ay walang kahihinatnang kabutihan.
a. pagkagusto b. pagkainggit c. pag-angkin c. pagbalewala
105.Isang marubdob na pag-ibig ang isinasamo niya sa dalagang lubos niyang minamahal.
a. ipinapahayag b. iniaalay c. iniingatan d. iniluluhog
106. Maraming gabing hindi siya makatulog dahil sa alumpihit siya sa resulta niya sa kaniyang pagsusulit.
a. balisa b. takot c. sabik d. hiyang
107. Ang kapalaluan sa mundong ito ang nagpapagulo sa sangkatauhan.
a. kasinungalingan b. kayabangan c. kahigpitan d. kagandahan
108. Magkanulong kapatid sina Don Pedro at Don Diego.
a. taksil b. malupit c. suwail d. mabait
109. Nararapat lamang na magkaroon ng nakatinggal na kaalaman ang mga bata para sa nalalapit na
paligsahan.
a. nakahanda b. nakaimbak c. naitira d. nakolekta
110.Patang-pata siya sa nang dumating mula sa mahabang paglalakbay.
a. nasiyahan b. nasiglahan c. napagod d. nalungkot

B. Kasalungat

111. Palibhasa'y panay mga batang lansangan ang kaniyang kasama kung kaya't magaslaw
siyang kumilos.
a. magaspang b. garapal c. mahinhin d. mabagal
112. Hindi na maantala ang pagpapakasal ng magkasintahan.
a. mapigilan b. matuloy c. masiwata d. mapayagan
113. Sinambilat ko ang larawang ibinigay ko sa kaniya matapos niya akong niloko.
a. pinunit b. inihagis c. ginupit d. hinablot
114. Bihasa na siya sa larangan ng pagbabalita kung kaya't parati siyang nananalo sa paligsahan.
a. sanay b. baguhan c. atubili d. magaling
115. Palasak na ang pagsali sa larong internet ng mga kabataan ngayon.
a. pambihira b. palagian c. pangkaraniwan d. laganap

III. Idyoma

116. Hindi na siya mapapaniwalaan ng lahat dahil sa pagiging sanga-sangang dila.
a. malupit b. sinungaling c. tsismoso d. mapanira
117. Isulat mo na lang sa tubig ang mga masasakit na alaalang patuloy na nagpapahirap sayo.
a. kalimutan b. isipin c. damhin d. intindihin
118. Mag-ingat ka sa mga taong hindi mo kilala dahil baka may ugali silang magaan ang kamay.
a. tamad b. madaling manakit c. magnanakaw d. pakialamera
119. Parati siyang napapasali sa basag-ulo dahil sa kaniyang mga barkada.
a. kaguluhan b. kasikatan c. kapraningan d. kabutihan
120. Matagal na siyang naniningalang-pugad sa kaniyang kaibigan.
a. nagagagalit b. naiingit c. nanliligaw d. natutuwa


121. Pantay na ang paa ng lalaki nang matagpuan sa isang eskinita.
a. magkahanay b. patay c. tumigil d. pilay
122. Palagi siyang tinutukso ng kaniyang mga kaklase dahil sa pagiging balat-sibuyas.
a. masayahin b. malungkutin c. maramdamin d. magulatin
123. Namangka sa dalawang ilog ang kaniyang kasintahan kung kaya’t iniwan niya ito.
a. sinungaling b. lumalangoy c. salawahan d. nagmamahal
124. Marami siyang kalaban dahil sa pagiging mahangin ang ulo.
a. masungit b. kuripot c. mabait d. mayabang
125. Maraming lalaki ang humanga sa kanyang pagiging di makabasag pinggan.
a. magaspang b. mahinhin c. magalang d. mabait
Wika
Piliin ang mga salita sa loob ng panaklong na angkop gamitin sa pagbuo ng diwa sa pahayag.

126. Malakas ang pagsigaw ( ng, nang ) bata matapos maipit ang daliri sa pintuan.
127. ( Kinuha, kinuhanan) niya ng litrato ang magandang tanawin sa pinuntahang bulkan.
128. Napulot niya ang bata sa ilalim ng kanilang ( Hagdan, hagdanan)
129. ( Subukin, Subukan) mong magmahal ulit nang hindi ka nag-iisa sa buhay.
130. Ang pangarap ( kung, kong) maging artista ay unti-unti nang naglalaho.
131. Dumadalaw ( rin, din) ang kanyang ama sa kanilang bahay.
132. ( Sundin, Sundan) mo ang ginagawa niyang aksyon sa pahsayaw.
133. Ang batang ( may, mayroon) tiyaga may nilaga.
134. ( May, Mayroon) akong kaibigan na matagal ko nang kakami sa buhay.
135. ( Tungo, Nagtungo) siya kaagad nang siya’y aking tinanong.

Pagbigkas

Piliin ang wastong pagbigkas at pagbibigay diin sa salita batay sa kahulugan ng salita sa tapat ng bilang.

136. Child
a. báta b. batà c. bátâ
137. suitor
a. mánlilígaw b. manlilígaw c. manliligaw
138. will teach
a. magtύturô b. magtύturò c. magtuturô
139. thief, stealer
a. magnánakáw b. magnanakaw c. magnánakaw
140. alive
a. buhay b. buháy c. buhày

Kayarian ng Salita

141. ___________ ang tawag sa makabuluhang tunog sa Filipino.
142. Mayroong _______________ bilang ng tunog sa wikang Filipino.
143. Ang mga ______________ ang pinakaprominenteng tunog sa Filipino.
145. Sa pangkabuuan, ang bilang ng makabagong balarilang Filipino ay _________________.
146. Kapag nagsasalita ang tao, kumakatala ang kanyang _______________ upang makalikha ng tunog.
147. Ginagamit ang mga hiram na titik sa mga pangngalang ___________ lamang.


148. Tumutukoy sa mga salitang naglalarawan ang ____________________.
149. Nagsasaad ng kilos ang bahagi ng pananalita ang ____________.
150. Tinatawag na ______________ ang pinag-uusapan sa isang pangungusap.
151. ______________ ang tawag sa taong naging sentro ng paksa sa isang tula.
152. Ang ________________ ay ang tayutay na bumabanggit sa bahagi ng isang bagay bilang katapat ng kabuuan.
153. ____________ ang tawag sa antas ng wikang karaniwang ginagamit ng mga kabataan at mga tao sa
lansangan.
154. Tinatawag naman na _____________ sa antas ng wika ang mga salitang ginagamit ng nakararami at itinuturo
sa paaralan.
155. ___________________ ang tawag sa pagbabagong nagaganap sa isang morpema kapag dinudugtungan ng
mga panlapi.
156. _____________ ang pinakaunang aklat na naipalimbag dito sa Pilipinas.
157. Si _______________ ang tumalo kay Emilio Aguinaldo sa kauna-unahang eleksyon sa pagka President eng
Pilipinas.
158. Sa pagsasalin ng tula, ang ________________ na tula ang nakatalang palaging isinasalin dito sa Pilipinas.
159. Ang orihinal na pangalan ng Luneta Park ay _______________.
160. Ang __________________ ay ang kantang palaging inaawit dito sa Pilipinas.
161. Pinakalumang siyudad dito sa Pilipinas ang _____________.
162. Ang pinakamalaking isla dito sa Pilipinas ay ang ______________.
163. Ang ______________ ay ang isdang karaniwang nahuhuli sa karagatan ng Pilipinas.
164. Pinakamalaking siyudad sa Pilipinas ang siyudad ng ______________.
165. Sa ___________matatagpuan ang kilalang underground na ilog dito sa Pilipinas.
166. Pinakamalaking talong dito sa Pilipinas ang ______________.
167. Matatagpuan ang lahar region sa ___________na bahagi ng Luzon.
168. Ang ___________ ang karagatan na matatagpuan sa silangang bahagi ng Pilipinas
168. Si Manuel Quezon ay ipinanganak sa bayan ng _____________.
169. Patag na anyong lupa na matatagpuan sa itaas ng bundok ang ____________.
170. Tinatawag na _____________ ang patulay pagsasalaysay ng buhay at pasaki ni Kristo.
171. Sa anyong lupa, _____________ ang tawag sa isang lugar kung saan walang pagtaas o pagbaba ng lupa. Ito’y
maaaring pagtaniman ng palay, mais , gulay atbp.
172. Sa anyong lupan, higit na mas mababa ang ____________ kaysa sa bundok.
173. Isang kapatagan ngunit napapaligiran ng mga bundok ang _____________.
174. __________ ang tawag sa mga lupaing napapalibutan ng tubig.
175. Ang magkakadikit na matataas at matatarik na bundok ay tinatawag na ___________.
176. Isang pahaba at nakausling anyong lupa na halos napapalibutan ng tubig ang ___________.
177. Bahagi ng lupa na malapit sa tabing-dagat ang __________________.
178. Mga likas na butas na may sapat na laki at lawak na maaaring pasukin ng tao at hayop ang ____________.
179. Pinakamalaking anyong tubig ang ________________.
180. Isang anyong tubig na naliligiran ng lupa ang ____________.
181. Tubig na nagmula sa ilalim ng lupa ang _____________.
182. Ang ___________ ay kakikitaan ng matarik na pagbaba ng tubig sa isang sapa.
183. Pinakahuling Gobernador-Heneral ng Pilipinas si ______________.
184. Pinakaunang Muslim na naging senador ng Pilipinas si ____________.
185. _________________ ang sagisag panulat ni Marcelo del Pilar
186. Ginamit ni Rizal na sagisag panulat ang ________________.
187. Kilalang sagisag panulat ni Graciano Lopez Jaena ang ______________
188. Pinakaunang naging tagapangulo ng Surian ng Wikang Pambansa si ____________.
189. ___________ ang ipinasang batas na nagsasabing Pilipino ang itawag sa wikang pambansa ng Pilipinas.
190. Sa taong _______________ ipinasa ang batas na nagsasabing Filipino ang itatawag sa wikang pambansa.

Tuesday, September 1, 2009

Tagisan

Mga Tauhan sa Ibong Adarna

Pangunahing Tauhan

  • Ibong Adarna- ang mahiwagang ibon
  • Haring Fernando - pinakamakapangyarihang hari
  • Don Pedro - ang panganay na may pag-inggit kay Don Juan.
  • Don Diego - ang pangalawa at sunudsunuran kay Don Pedro
  • Don Juan - ang bunso at determinadong anak

Ibang pang mga tauhan

  • Donya Leonora - ang prinsesa na iniligtas ni Don Juan sa serpyente; kapatid ni Donya Maria Blanca.
  • Donya Juana- ang kapatid ni Donya Leonora at prinsesang ikinulong sa balon.nagbabantay sa kanya ay isang higante.
  • Donya Maria Blanca - ang prinsesa ng Reyno Delos Crystal (Kaharian ng mga Kristal). Siya ay mas makapangyarihan pa kay Haring Salermo. May Taglay na Mahika Blanka
  • Serpyente- isang ahas na may pitong ulo.Ito rin ang nagbabantay kay donya Leonora.
  • Higante- ang tagapagbantay ni Donya Juana.
  • Donya Isabel - ang kapatid nina Donya Juana at Donya Maria
  • Olikornyo - isang mahiwagang malaking ibon. Alaga ng 500 taong matanda na nakasalubong ni Don Juan sa paglalakbay.
  • Haring Salermo - ama nina Prinsesa Juana, Isabel at Maria Blanca. May taglay na mahika at maitim ang kutis.
  • Matandang leproso - ang matandang tumulong kay Don Juan
  • Reyna Valeriana - ina nina Don Juan, Diego, Pedro
  • Ermitanyo - tumulong kay Don Juan
  • Lobo - ang hayop na alaga ni Donya Leonora na gumamot at tumulong kay Don Juan noong siya'y pinag kaisahan at pinagtulungan nila Don Pedro't Don Diego.
  • Malaking agila - nagsakay kay Don Juan upang makapunta sa Reyno Delos Crystal. Alaga ng 800 taong matanda na nakasalubong ni Don Juan sa paglalakbay

ANG BUOD NG IBONG ADARNA

Sa isang mapayapang kaharian ng Berbanya, may isang hari na ang pangalan ay si Don Fernando, ang kanyang asawa ay si Donya Valeriana. Sila ay may tatlong anak na lalaki. Ang pinakamatanda ay si Don Pedro, ang ikalawa ay si Don Diego at ang bunso ay si Don Juan.

Isang gabi, samantalang natutulog si Don Fernando, nagkaroon siya ng isang masamang panaginip at siya ay nagkasakit. Ang kanyang panaginip ay tungkol kay Don Juan na siya daw ay inihagis sa isang balong malalim ng dalawang lalaki. Kinabukasan, ipinatawag ang lahat ng manggagamot sa Berbanya upang gamutin ang hari, ngunit walang makapagpagaling sa kanya. Hangga't isang ermitanyo ang dumating at nagsabi na ang tanging makapagpapagaling sa kanya ay ang pitong awit ng Ibong Adarna. Ang Ibong Adarna ay matatagpuan sa puno ng Piedras Platas sa Bundok ng Tabor.

Inutusan ng hari ang kanyang dalawang anak na lalaki upang hanapin ang Ibong Adarna, ang una ay si Don Pedro at sumunod ay si Don Diego, ngunit sila ay nabigo sa paghahanap sa Ibong Adarna. Dahil sa labis na pagod, sila ay nakatulog sa ilalim ng isang puno na kumikislap ang mga dahon na parang diamante. Kapag dumapo ang Ibong Adarna sa kalaliman ng gabi ito ay umaawit at pagkatapos ay dumudumi. Nang mapatakan ng dumi ng ibong Adarna ang dalawang prinsipe, sila'y naging bato.

Lumipas ang tatlong taon ngunit hindi na nakabalik ang dalawang prinsipe, dahil dito natakot si Don Fernando na utusan ang kanyang bunsong anak na si Don Juan dahil baka magkatotoo ang kanyang panaginip. Ngunit nagpumilit si Don Juan na hanapin ang Ibong Adarna.

Samantalang si Don Juan ay naglalakbay upang hanapin ang ibon, nakita niya ang isang ketongin na humingi sa kanya ng pagkain. Dahil si Don Juan ay may magandang kalooban, ibinigay niya ang kanyang kahuli-hulihang baon na tinapay sa matandang lalaki na ketongin. Dahil dito, tinulungan siya ng ketongin kung papaano matatagpuan ang Ibong Adarna. Sinabi nito na mayroong isang maliit na bahay malapit sa bundok kung saan nakatira ang isang Ermitanyo na magbibigay sa kanya ng kaalaman kung papano mahuhuli ang Ibong Adarna. At ibinilin din ng matanda na huwag siyang hihimlay sa isang puno na kaiga-igaya ang anyo.

At nagtungo si Don Juan sa bahay ng ermitanyo, pinatuloy naman si Don Juan sa bahay ng ermitanyo at inanyayahang kumain. Nagulat si Don Juan nang makita niya na ang pagkain na inaalok sa kanya ay ang kanyang tinapay na ibinigay sa isang ketongin. Kaya't inisip ni Don Juan na ang ermitanyo at ang ketongin ay iisa. Binigyan ng ermitanyo si Don Juan ng pitong dayap, matalim na labaha, at gintong sintas. At kanyang sinabi na tuwing kakanta ang Ibong Adarna, kailangan sugatan niya ang kanyang katawan at patakan ng katas ng dayap ang sugat upang hindi sya makatulog. Kailangan din niyang umiwas kung ang ibon ay dumumi pagkatapos umawit ng pitong awit. At kapag nahuli na niya ang Ibong Adarna, dapat talian niya ito ng gintong sintas na ibinigay sa kanya ng Ermintanyo.

Naging matagumpay si Don Juan na makita at mahuli ang Ibong Adarna ayon sa bilin ng matanda. Dinala niya ang Ibong Adarna sa bahay ng Ermitanyo na doon ay inilagay sa isang hawla ang ibon. Kanya ring nailigtas ang kanyang dalawang kapatid nang buhusan niya ito ng tubig ayon sa utos ng ermitanyo. Ngunit sa kabila ng mga ito, naiingit si Don Pedro kay Don Juan at sinabi niya kay Don Diego ang kanyang masamang balak kay Don Juan. Sumang-ayon si Don Diego sa masamang balak ng kanyang kapatid. Kanilang sinaktan si Don Juan hanggang siya ay mawalan ng malay. Kinuha nina Pedro at Diego ang Ibong Adarna at dinala ito sa hari. Gayunpaman, pagdating nila sa hari hindi umawit ang ibon.

Samantala, nagdasal si Don Juan dahil sa hindi siya halos makagapang sa bugbog na tinanggap mula sa dalawang kapatid. Isang matanda ang tumulong sa kanya at siyay hinilot hanggang gumaling. Dagli-dagli siyang umuwi at sa kanyang pagdating sa kaharian nagpalit agad ng balahibo ang ibon at bigla itong umawit. Ang kanyang pitong mga awit ay patungkol sa ginawa ng dalawang prinsipe kay Don Juan, na doon din gumaling ang hari.

Nais ni Don Fernando na parusahan ang kanyang dalawang anak dahil sa kanilang ginawa kay Don Juan, nguni't paglao'y nagbago din ang kanyang isip dahil sa paki-usap na rin ni Don Juan.

Ngunit isang gabi na nagbabantay si Juan sa ibong Adarna, siya ay nakatulog at hindi namalayan na pinakawalan nina Pedro at Diego ang Ibon at lumipad ang ibon papalayo sa kaharian ng Berbanya. Ipinasya ni Juan na umalis at magpunta sa bundok ng Armenia dahil sa takot na siya ang pagbintangan na nagpalaya sa ibon. Ngunit siya ay ipinahanap ng hari sa kaniyang dalawang kapatid. Natagpuan ni Don Pedro at Don Diego si Don Juan sa Armenia. Sa kanilang paglalakbay pabalik, isang araw nakakita sila ng isang balon, sila'y bumaba doon ngunit tanging si Juan lang ang nakaabot sa pondo ng balon at sa ibaba nito nakita niya ang isang napakagandang ginintuang palasyo. Doon nakita din niya ang mga magagandang prinsesa na si Juana at Leonora, nguni't sila ay binabantayan ng serpente na may pitong ulo at higante. Napatay ni Juan ang higante at ang serpente. Dahil doon, sumama sila Prinsesa Juana at Leonora kay Juan palabas ng balon, nguni't naiwan ni Leonora ang kanyang singsing sa isang mesa. Dagling binalikan ni Juan ang singsing, nguni't sampung dipa pa lamang si Juan patungo sa ilalim ng balon ay dagling pinutol ni Pedro ang lubid. Nahulog si Juan sa ibaba ng balon at siya'y labis na nasaktan. Subalit inutusan ni Leonora ang kanyang alagang lobo upang tulungan si Juan at sila ay umalis na patungo ng Berbanya.

Nang makarating sa Berbanya, Si Diego ay ikinasal kay Juana, ngunit si Prinsesa Leonora ay humingi ng pitong taon bago magpakasal kay Pedro. Si Don Juan naman ay nakaligtas na rin mula sa balon sa tulong ng lobong alaga ni Leonora, nakuha na rin niya ang singsing nito. Samantalang siya'y pabalik na sa Berbanya, nakatulog siya sa ilalim ng isang puno na siyang pagdating ng Ibong Adarna. Nguni't siya ay nagising at nirinig ang awit ng ibon tungkol sa isang mas magandang prinsesa na si Maria Blanca na anak ni Haring Salermo ng kaharian ng Delos Cristal. Nang marinig niya ito, siya ay nagpasya na hanapin ang kaharian ng Delos Crsital. Nguni't hindi niya ito matagpuan hanggang maglakbay siya sa ikapitong bundok upang hanapin ang isang ermitanyo na may edad na 500 sunbalit hindi rin alam ng ermitanyong ito ang Delos Cristal, kaya ipinasya ng ermitanyo na siya'y papuntahin sa ikapitong bundok upang hanapin ang isang ermitanyo na may edad na 800, sa tulong ng isang agila na sinakyan ni Juan, siya'y nakarating sa kaharian. Ngunit binilin ng agila na dapat siya magtago kung ang tatlong prinsesa ay maliligo tuwing ikaapat. Pagkagayon itinago ni Juan ang damit ni Donya Maria at pagkatapos maligo nito hinanap ni Maria ang kanyang damit ngunit paglipas ng isang oras ay nagpakita na rin si Juan at ipinahayag ang kanyang malinis na layunin sa prinsesa. Gayunpaman, hindi nagalit ang prinsesa at ibinilin niya ang kanyang gagawin kapag siya ay makita ni Haring Salermo.

Sinubok ni Haring Salermo si Juan, naging mahigpit ang mga pagsubok na ibinigay ni Haring Salermo kay Juan. Ang unang pagsubok ay ang pagtibag ng bundok, pagpapatag nito at pagtatanim ng trigo na kinakailangan kinabukasan ay may mainit na tinapay na magagawa kaagad si Juan at maibibigay sa hari. Ang ikalawa ay ang paghuli sa 12 negrito na pinakawalan sa karagatan. Ang ikatlo ay ang paglalagay ng bundok sa gitna ng dagat at gagawing kastilyo, na bandang huli ay kanya ring pinaalis ang kastilyong ito upang makita ang nahulog na singsing ng hari sa karagatan. Ang pinakamahirap ay ang paghahanap nito ng singsing ng hari na kanyang pinaghati-hati ang katawan ni Maria upang hanapin ang singsing ng hari, dahil dito nawala ang isa sa mga daliri ni Maria. Gayunpaman, lagi nitong napagtatagumpayan ang lahat ng pagsubok ng hari sa tulong na rin ng Mahika Blanka ni Donya Maria. Dahil doon napilitan si Haring Salermo na ipakasal ang isa sa kanyang mga prinsesa Ang napili ni Juan ay si Maria kahit hindi ipinakita sa kanya ang mukha ng prinsesa. Dahil na rin sa naputol na daliri ni Maria bilang naging palatandaan ni Juan sa kanya. Nang malaman ni Haring Salermo na matagal ng magkakilala sila Juan at Maria nagalit siya at kanyang isinumpa ang anak na si Donya Maria. Ang sumpa ay makakalimutan ni Juan si Donya Maria at pakakasal ito sa iba.

Dagling umalis sina Juan at Maria patungo sa Berbanya. Nang malapit na sila Juan at Maria sa kaharian ng Berbanya pansamantalang iniwan ni Juan si Maria sa labas ng kaharian. Ngunit ng malaman ni Leonora na dumating na si Juan, siya'y lumapit kay Juan at nakalimutan ni Juan si Maria. Doon itinakda ang kasal nila Leonora at Juan, ngunit nang dumating si Maria, namangha siya sa napipintong kasal ng dalawa kaya siya ay humiling ng isang palaro na naging dahilan upang maalala ni Juan ang kanilang nakaraan ni Maria. Isang negrito at negrita ang inilabas ni Maria. Sa tuwing papalo ang negrita, hindi nasasaktan ang negrito. Ang nasasaktan ay si Don Juan. Unti-unting nagbalik ang ala-ala ni Juan at sila ay nagpakasal ni Maria. Samantalang si Leonora naman ay nagpakasal kay Pedro.

Pagkaraan nito umuwi sila Don Juan at Donya Maria sa Delos Cristal at sila ang tinanghal na Hari at Reyna sa kaharian. Pinamunuan nila ang kaharian na makatao, makatarungan at makaDiyos na pamumuno. Dahil dito sila'y minahal ng taong-bayan.

~ Mga pangunahing tauhan ng Florante at Laura ~

Florante

Si Florante ang pangunahing bida ng Florante at Laura, at halos lahat ng mga bahagi ng salaysay ay umiikot sa kanya. Anak ni Duke Briseo, siya ay ang mang-iibig ni Laurang Prinsesa ng Kaharian ng Albanyang namataan ni Florante bago siya sumabak sa isang digamaan nang ang bayan ng kanyang inang, si Prinsesa Floresca, Krotona ay sinakop ng mga Morong Persyano. Mula sa kagitnaan hanggang sa bandang katapuasan ng salaysay, siya ang nagsasalaysay. Ito ay isinasalaysay niya kay Aladin, ang Morong nagligtas sa kanya mula sa mga leon nang siya ay nakagapos pa dahil sa Konde Adolfo.

Konde Adolfo

Sa Florante at Laura, si Konde Adolfo ang isa sa mga pangunahing kontrabida nito. Anak siya ng Konde Sileno, at pareho silang nagmula sa Albanya. Unang nagkita sina Konde Adolfo at Florante sa Atenas kung saan nag-aral sila pareho. Nangangagwat ang kanilang gulang nang dalawang taon, kung saan si Adolfo ang mas matanda. Noong kakarating pa lamang ni Florante sa Atenas, si Adolfo ang pinakasikat na mag-aaral doon. Ito ay buhat ng kanyang angking talino at "kabaitan". Ngunit habang tumatagal ang panahon, unti-unti ring napunta kay Florante ang kapurihan ni Adolfo. At dahil dito, pinagtangkaan pa nga niyang patayin si Florante sa isang dula-dulaan, na nagdulot ng pagkakita sa lahat ng kanyang pagbabalat-kayo, at pagpapaalis sa Atenas pabalik ng Albanya sa ilalim ng utos ng kanyang gurong si Antenor.

Aladin

Si Aladin ay isang Morong Persyanong tumulong kay Florante, at nagligtas ng kanyang buhay. Ang kanyang ama ay si Sultan Ali-Adab na siya ring umagaw sa kanyang kasintahang si Flerida. Si Aladin at Florante ay nagkita nang hindi sinasadya, at karamihan ng mga bahagi ng awit ay isinasalaysay sa kanya ni Florante. Siya rin ang idolo ni Florante bilang pinakamagaling na mandirigma, ngunit sa kanilang pagkikita ay hindi alam ni Florante na ang kausap niya ay si Aladin, ang kanyang idolo. Sa katapusan ng awit, nang mamatay ang Sultan Ali-Adab ng Persya, siya na ang naging sultan.

Laura

Si Laura ang minamahal nang lubos ni Florante. Anak ng Haring Linceo ng Albanya, siya ang prinsesa ng kahariang ito. Siya ay nagmamay-ari ng lubos na kagandahang ipinuring lubos ni Floranteng nadulot sa kanyang umibig kay Laura sa unang pagkakakita pa lamang.

Sa simula ng awit, siya ay ikaluluksa ni Florante dahil sa kanyang pag-aakala na nililo Laura sa pagpapalit sa kanya kay Konde Adolfo.

Menandro

Si Menandro ang matalik na kaibigan ni Florante sa Atenas na lumigtas din ng buhay ni Florante mula sa mga tagang nakakamatay ni Adolfong kanyang tinaga nang kanyang tangkaing patayin si Florante sa isang dula-dulaan nila sa kanilang paaralan sa Atenas. Bukod pa sa pagliligtas ng buhay niya, marami pa siyang ginawa para kay Florante, at noong sinakop ang Albanya nang makailang ulit, kasama siya ni Florante sa pakikibaka.

Flerida

Si Flerida ang kasintahan ni Alading inagaw mula sa kanya ni Sultan Ali-Adab. At sa pagpapangakong pagpapakasal sa Sultan, napagpabago niya ang isip nito sa pagbitay kay Aladin. Ngunit sa katotohanan, hindi niya tinupad ang pag-aako, at tumakas sa araw ng kasal.

~ Mga iba pang tauhan ~

Duke Briseo

Si Duke Briseo ang maarugaing ama ni Florante, at naglilingkod bilang sariling tanungan ng Haring Linceo ng Albanya. Siya ay pinatay at ipinaghagisan ang bangkay nito ng mga alagad ng Konde Adolfo nang kanyang agawin ang trono ng Haring Linceo.

Prinsesa Floresca

Si Prinsesa Floresca ang ina ni Florante. Siya ay mula sa bayan ng Krotona, at maaagang namatay, na nagdulot sa pag-uwi ni Florante mula sa Atenas pabalik ng Albanya.

Antenor

Si Antenor ay isang guro sa Atenas nina Florante, Konde Adolfo at Menandro.

Menalipo

Si Menalipo ay isang pinsan ni Florante. Iniligtas niya si Florante mula sa isang buwitreng dadagitin siya sana nang siyang isang sanggol pa lamang gamit ang kanyang pana at busog. Ipinapakita nito na si Menalipo ay higit na mas matanda kaysa kay Florante.

Konde Sileno

Si Konde Sileno ang ama ni Konde Adolfong ayon kay Florante ay marangal.

Haring Linseo

Si Haring Linseo ang hari ng Kaharian ng Albanya, at ama ni Laura. Ang kanyang pamumuno ay nagtapos nang mayroong kumalat na usap-usapan tungkol sa pag-uutos daw niyang harangin ang imbakan ng trigo upang gutumin ang mga tao ng Albanya. Ang usap-usapang itong pinasimulan ni Konde Adolfo ang nagpaalab ng mga damdamin ng mga tao sa Albanyang nagdulot sa pag-aaklas nila. Ang pag-aaklas namang ito ang ginamit ni Konde Adolfo upang maiupo ang sarili sa trono.

Sultan Ali-Adab

Si Sultan Ali-Adab ang sultan ng Persyang umagaw sa kasintahan ni Alading si Flerida. Siya ay isang malupit na ama. Pinatawan niya ng kamatayan si Aladin, ang kanyang anak, dahil daw sa pagkatalo niya sa Persya, ngunit ang totoong dahilan dito ay upang makuha niya si Flerida mula sa kanyang anak. Ngunit hindi natuloy ang pagbitay kay Aladin, nang nangako si Flerida na kanyang pakakasalan ang Sultan, isang pangako na hindi rin natuloy nang tumakas si Flerida sa mismong araw ng kasal; ang naging hatol na lamang kay Aladin ay pagpapatalsik mula sa Persyang kailanman ay hindi niya mababalikan.

Osmalik

Si Osmalic ang heneral ng hukbong Persyanong sumakop sa Krotona sa ilalim ng utos ni Aladin.

Miramolin

Si Miramolin ang pinuno ng mga mananakop ng Albanya mula sa Turkiya.

Buod ng Florante at Laura

Sa simula ng awit ay makikita ang isang binatang nakagapos sa isang puno ng higera sa gitna ng malawak na gubat sa labas ng kahariang Albanya na pinamumugaran ng mababangis na hayop, nakalulunos na huni ng mga ibon, naglalakihang mga punong-kahoy na may masasangsang na amoy. Ang binatang ito ay si Florante, anak ng mag-asawang Duke Briseo at Prinsesa Floresca na kapwa taga-Albanya.
Nagkataon namang sa gubat ding yaon ay napadako ang isang Morong taga-Persya na anak ni Sultan Ali-Adab na dahil sa sama ng loob sa kanyang ama sa pagkakaagaw sa pag-ibig ng kanyang kasintahan ay umalis sa sariling bayan. Ang mga panaghoy ng nakagapos ay tungkol sa mga kasamaang nangyari sa kanyang bayan, ang pagkawala ng kanilang mga karapatan, ang pangingibabaw ng katiwalian laban sa kabutihan, ang akala niyang pagtataksil ni Laura, ang pagkapatay sa hari at mga kabig nito kasama na ang kanyang ama ay narinig na lahat ni Aladin kaya tinunton niya ang boses na pinanggalingan ng pananaghoy at gaano ang pagkamangha niya nang makitang sisilain na lamang ng 2 leon ang binata. Hindi siya nagdalawang-isip bagamat magkaaway ang kanilang bayan at hindi sila magkarelihiyon. Hindi siya nagatubiling patayin ang 2
leon na nakaambang na silain si Florante. Pagkatapos na mailigtas niya ang binata ay kinalagan niya ito ng gapos at pinagyamanan sa buong magdamag.
Kinabukasan hiniling ni Aladin kay Florante na nais niyang malaman kung bakit siya napapunta sa gubat. Hindi naman nag-atubili ang una kaya’t isinalaysay niya kung taga-saan siya, ang mahahalagang pangyayari noong siya’y bata pa at nang siya’y 11 taong gulang na ay ipinadala sa Atenas upang mag-aral. Dito niya nakilala ang kababayang si Adolfo, anak ni Konde Sileno ay tampulan ng paghanga ng kanyang mga guro, sampu ng kanyang mga kamag-aral dahil sa katalinuhan ay kagandahang-asal. Subalit sa loob ng 6 na taong pag-aaral ni Florante ay nahigitan niya si Adolfo at dito na nahubdan ng balatkayo at lumabas ang tunay na pagkatao nito. Lalo itong nahalata nang minsang magtanghal sila ng dula at sa halip na sundin ang iskrip ay tinutoo ni Adolfo na ulusin ng taga si Florante, salamat na lamang at nailigtas siya ni Menandro, ang pamangkin ng gurong si Antenor. Kinabukasan ay pinauwi na si Adolfo sa Albanya.
Samantala, namalagi pa si Florante ng 1 taon sa Atenas hanggang tumanggap siya ng sulat buhat sa ama na nagbabalitang namatay ang kanyang mahal na ina. Laking sama ng loob ang idinulot nito sa kanya. Pagkalipas ng 2 buwan ay isang sulat ang kaniyang tinanggap na nagsasaad na umuwi na sa Albanya. Nagkataon naman nang umuwi si Florante ay nanghihingi ng saklolo ang hari ng Krotona na nuno niya sapagkat ang bayan nila ay sinasalakay ng hukbo ng Persyanong si Heneral Osmalik. Ipinakilala ni Duke Briseo si Florante kay Haring Linceo at sa pagpupulong ng mga pinuno ay nagpagpasiyahang si Florante ang namumuno sa hukbong magtatanggol sa Krotona.
Samantalang nasa palasyo si Florante, ay nakilala at naakit siya sa kagandahan ni Laura, anak ng Hari at hindi tumugot hangga’t hindi niya naipagtapat ang kanyang niloloob at bago siya nakipagdigma ay nagkaroon naman ng liwanag ang kanyang niluluhog.
Naglaban si Florante at Heneral Osmalik at sa loob ng 5 oras na paglalaban ay nagapi niya ito. Limang buwan pa siyang nanatili sa Krotona. Nais niyang bumalik agad sa kanyang bayan sapagkat sabik na sabik na siyang makita si Laura. Pagdating niya sa Albanya ay namangha siya sapagkat ang bandilang nakawagayway sa kanilang bayan ay bandila ng mga moro at lalo siyang nagulat nang magpasino niya ang babaeng pupugutan na lamang ng ulo. Nabawi niya ang Albanya sa pamumuno ni Aladin, nailigtas niya ang nasa bilangguang sina Hari Linceo, Duke Briseo at Adolfo. Muling sinalakay ng pangkat ni Miramoli
n ang Albanya ay nagaping muli ni Florante ang mga kalaban. Labimpito lahat ang hari na napasuko ng binata.
Isang araw samantalang nasa Etolya si Florante ay tumanggap siya ng sulat mula sa hari na nagsasaad ng madaling pagbalik niya sa Albanya. Hindi niya akalain na pagdating niya ay dinakip agad ng 30,000 sandatahan ay dali-daling ikinulong sa bilangguan. Ang lahat pala ng naganap sa palasyo, ang pagpatay sa hari at Duke Briseo ay pakana ni Adolfo. Ikinulong si Florante ng 18 araw ay pagkatapos ay ipinag-utos na igapos sa loob ng gubat upang doon kainin ng mga mababangis na hayop. Dalawang araw na siya sa gubat nang matagpuan siya ni Aladin.
Pagkatapos ni Florante ay si Aladin naman ang nagsalaysay ng kaniyang buhay. Anak siya ni Sultan Ali-Adab ng Persiya at kaya siya napadpad sa gubat na iyon ay dahil sa sama ng loob sa kanyang ama na umagaw sa kanyang kasintahang si Flerida. Upang masarili ng Sultan ang dalaga ay humanap ito ng butas upang siya ay maparusahan. Ginawang dahilan nito ang pagkaiwan ni Aladin sa hukbo at sa pagbawi ni Florante sa Albanya. Hinatulan ng sultan ang sariling anak na pugutan ng ulo. Subalit hindi natuloy ito sapagkat nang gabing ito ay pinatapon siya sa malayong lugar ay pinagbilinang kung nais pa niyang mabuhay ay huwag na siyang magbalik sa Persya kailanman. Kaya simula noon ay 6 na taon na siyang naglalagalag.
Habang nagkukuwentuhan sina Florante at Aladin ay may narining silang nag-uusap na 2 babae. Ang sabi ng isa, nang malaman niyang papupugutan ang kanyang kasintahang nasa bilangguan ay pumayag siyang pakasal sa Sultan. Pinawalan naman ito, subalit nang gabi ring iton ay nagbalatkayo siyang gerero at tumakas. Marami na ring taong siya ay naglilibot hanggang magtagpo silang 2 sa gubat. Anong laking tuwa nina Florante at Aladin nang malamang ang nagsisipag-usap pala ay sina Laura at Flerida.
Isinalaysay naman ni Laura ang nangyari sa Albanya, samantalang nasa ibang bayan si Florante – ang pagkakagawa ni Adolfo sa trono, ang pagpugot ng ulo ng hari at sa mga kabig nito. Sinabi niyang pinadalhan niya ng sulat si Florante upang ipahatid ang nangyari sa Albanya subalit ang natanggap ni Florante na sulat ay sa hari na mahigit na nagbibiling umuwi siya sa Albanya. Ito ang naging paraan kung paano nadakip si Florante. Samantala humingi si Laura ng 5 buwang taning upang pag-aralan ang iniluluhog na pag-ibig ni Adolfo, kaya nang wala nang paraan upang mahimok si Laura ay dinala ito sa gubat upang pagsamantalahan. Nagkataon naman siyang pagdating ni Flerida kaya nang makita niya ang kabuktutan ni Adolfo ay pinana niya si Adolfo hanggang ito ay mamatay.
Habang nag-uusap ang 4 ay siya namang pagdating ng hukbo ni Menandro na ang hanap ay si Adolfo. Nagsigawan ang hukbo nang nalaman buhay si Florante at Laura. Hindi nagtagal at nakasal ang 2 at naging hari at reyna sa Albanya. Samantala sina Aladin at Flerida, matapos magpabinyag ay pinag-isang dibdib at umuwi sa Persya upang doon mamuno sa sariling bayan.

Noli Me Tangere: Mga Tauhan Sinimulang sulatin ni Dr. Jose P. Rizal ang mga unang bahagi ng "Noli Me Tangere" noong 1884 sa Madrid noong siya ay nag-aaral pa ng medisina. Nang makatapos ng pag-aaral, nagtungo siya sa Paris at doon ipinagpatuloy ang pagsusulat nito. At sa Berlin natapos ni Rizal ang huling bahagi ng nobela.

Ang pagsusulat ng "Noli Me Tangere" ay bunga ng pagbasa ni Rizal sa "Uncle Tom's Cabin" ni Harriet Beacher Stowe, na pumapaksa sa kasaysayan ng mga aliping Negro sa kamay ng mga panginoong putting Amerikano. Inilarawan dito ang iba't ibang kalupitan at pagmamalabis ng mga Puti sa Itim. Inihambing niya ito sa kapalarang sinapit ng mga Pilipino sa kamay ng mga Kastila.

Sa simula, binalak ni Rizal na ang bawat bahagi ng nobela ay ipasulat sa ilan niyang kababayan na nakababatid sa uri ng lipunan sa Pilipinas at yaon ay pagsasama-samahin niyang upang maging nobela. Ngunit hindi ito nagkaroon ng katuparan, kaya sa harap ng kabiguang ito, sinarili niya ang pagsulat nang walang katulong.

Ipinaliwanag ni Rizal sa kanyang liham sa matalik niyang kaibigang si Dr. Ferdinand Blumentritt ang mga dahilan kung bakit niya isinulat ang "Noli." Ang lahat ng mga ito ay maliwanag na inilarawan sa mga kabanata ng nobela.

Ang pamagat ng "Noli Me Tangere" ay salitang Latin na ang ibig sabihin sa Tagalog ay "Huwag Mo Akong Salingin" na hango sa Ebanghelyo ni San Juan Bautista. Itinulad niya ito sa isang bulok sa lipunan na nagpapahirap sa buhay ng isang tao.

Mga Tauhan:

Crisostomo Ibarra
Binatang nag-aral sa Europa; nangarap na makapagpatayo ng paaralan upang matiyak ang magandang kinabukasan ng mga kabataan ng
San Diego.

Elias
Piloto at magsasakang tumulong kay Ibarra para makilala ang kanyang bayan at ang mga suliranin nito.

Kapitan Tiyago
Mangangalakal na tiga-Binondo; ama-amahan ni Maria Clara.

Padre Damaso
Isang kurang Pransiskano na napalipat ng ibang parokya matapos maglingkod ng matagal na panahon sa
San Diego.

Padre Salvi
Kurang pumalit kay Padre Damaso, nagkaroon ng lihim na pagtatangi kay Maria Clara.

Maria Clara
Mayuming kasintahan ni Crisostomo; mutya ng
San Diego na inihimatong anak ng kanyang ina na si Doña Pia Alba kay Padre Damaso

Pilosopo Tasyo
Maalam na matandang tagapayo ng marurunong na mamamayan ng
San Diego.

Sisa
Isang masintahing ina na ang tanging kasalanan ay ang pagkakaroon ng asawang pabaya at malupit.

Basilio at Crispin
Magkapatid na anak ni Sisa; sakristan at tagatugtog ng kampana sa simbahan ng
San Diego.

Alperes
Matalik na kaagaw ng kura sa kapangyarihan sa San Diego

Donya Victorina
Babaing nagpapanggap na mestisang Kastila kung kaya abut-abot ang kolorete sa mukha at maling pangangastila.
Donya Consolacion
Napangasawa ng alperes; dating labandera na may malaswang bibig at pag-uugali.

Don Tiburcio de Espadaña
Isang pilay at bungal na Kastilang napadpad sa Pilipinas sa paghahanap ng magandang kapalaran; napangasawa ni Donya Victorina.

Linares
Malayong pamangkin ni Don Tiburcio at pinsan ng inaanak ni Padre Damaso na napili niya para mapangasawa ni Maria Clara.

Don Filipo
Tinyente mayor na mahilig magbasa na Latin; ama ni Sinang

Señor Nol Juan
Namahala ng mga gawain sa pagpapatayo ng paaralan.

Lucas
Taong madilaw na gumawa ng kalong ginamit sa di-natuloy na pagpatay kay Ibarra.

Tarsilo at Bruno
Magkapatid na ang ama ay napatay sa palo ng mga Kastila.

Tiya Isabel
Hipag ni Kapitan Tiago na tumulong sa pagpapalaki kay Maria Clara.

Donya Pia
Masimbahing ina ni Maria Clara na namatay matapos na kaagad na siya'y maisilang.

Iday, Sinang, Victoria,at Andeng
Mga kaibigan ni Maria Clara sa San Diego

Kapitan-Heneral
Pinakamakapangyarihan sa Pilipinas; lumakad na maalisan ng pagka-ekskomunyon si Ibarra.

Don Rafael Ibarra
Ama ni Crisostomo; nakainggitan nang labis ni Padre Damaso dahilan sa yaman kung kaya nataguriang erehe.

Don Saturnino
Nuno ni Crisostomo; naging dahilan ng kasawian ng nuno ni Elias.

Mang Pablo
Pinuno ng mga tulisan na ibig tulungan ni Elias.

Kapitan Basilio
Ilan sa mga kapitan ng bayan sa San Diego Kapitan Tinong at Kapitan Valentin

Tinyente Guevarra
Isang matapat na tinyente ng mga guwardiya sibil na nagsalaysay kay Ibarra ng tungkol sa kasawiang sinapit ng kanyang ama.

Kapitana Maria
Tanging babaing makabayan na pumapanig sa pagtatanggol ni Ibarra sa alaala ng ama.

Padre Sibyla
Paring Agustino na lihim na sumusubaybay sa mga kilos ni Ibarra.

Albino
Dating seminarista na nakasama sa piknik sa lawa.

Jose Rizal: A Biographical Sketch
BY TEOFILO H. MONTEMAYOR

JOSE RIZAL, the national hero of the Philippines and pride of the Malayan race, was born on June 19, 1861,in the town of Calamba, Laguna. He was the seventh child in a family of 11 children (2 boys and 9 girls). Both his parents were educated andbelonged to distinguished families.

His father, Francisco Mercado Rizal, an industrious farmer whom Rizal called "a model of fathers," came from Biñan, Laguna; while his mother, Teodora Alonzo y Quintos, a highly cultured and accomplished woman whom Rizal called "loving and prudent mother," was born in Meisic, Sta. Cruz, Manila. At the age of 3, he learned the alphabet from his mother; at 5, while learning to read and write, he already showed inclinations to be an artist. He astounded his family and relatives by his pencil drawings and sketches and by his moldings of clay. At the age 8, he wrote a Tagalog poem, "Sa Aking Mga Kabata," the theme of which revolves on the love of one’s language. In 1877, at the age of 16, he obtained his Bachelor of Arts degree with an average of "excellent" from the Ateneo Municipal de Manila. In the same year, he enrolled in Philosophy and Letters at the University of Santo Tomas, while at the same time took courses leading to the degree of surveyor and expert assessor at the Ateneo. He finished the latter course on March 21, 1877 and passed the Surveyor’s examination on May 21, 1878; but because of his age, 17, he was not granted license to practice the profession until December 30, 1881. In 1878, he enrolled in medicine at the University of Santo Tomas but had to stop in his studies when he felt that the Filipino students were being discriminated upon by their Dominican tutors. On May 3, 1882, he sailed for Spain where he continued his studies at the Universidad Central de Madrid. On June 21, 1884, at the age of 23, he was conferred the degree of Licentiate in Medicine and on June 19,1885, at the age of 24, he finished his course in Philosophy and Letters with a grade of "excellent."

Having traveled extensively in Europe, America and Asia, he mastered 22 languages. These include Arabic, Catalan, Chinese, English, French, German, Greek, Hebrew, Italian, Japanese, Latin, Malayan, Portuguese, Russian, Sanskrit, Spanish, Tagalog, and other native dialects. A versatile genius, he was an architect, artists, businessman, cartoonist, educator, economist, ethnologist, scientific farmer, historian, inventor, journalist, linguist, musician, mythologist, nationalist, naturalist, novelist, opthalmic surgeon, poet, propagandist, psychologist, scientist, sculptor, sociologist, and theologian.

He was an expert swordsman and a good shot. In the hope of securing political and social reforms for his country and at the same time educate his countrymen, Rizal, the greatest apostle of Filipino nationalism, published, while in Europe, several works with highly nationalistic and revolutionary tendencies. In March 1887, his daring book, NOLI ME TANGERE, a satirical novel exposing the arrogance and despotism of the Spanish clergy, was published in Berlin; in 1890 he reprinted in Paris, Morga’s SUCCESSOS DE LAS ISLAS FILIPINAS with his annotations to prove that the Filipinos had a civilization worthy to be proud of even long before the Spaniards set foot on Philippine soil; on September 18, 1891, EL FILIBUSTERISMO, his second novel and a sequel to the NOLI and more revolutionary and tragic than the latter, was printed in Ghent. Because of his fearless exposures of the injustices committed by the civil and clerical officials, Rizal provoked the animosity of those in power. This led himself, his relatives and countrymen into trouble with the Spanish officials of the country. As a consequence, he and those who had contacts with him, were shadowed; the authorities were not only finding faults but even fabricating charges to pin him down. Thus, he was imprisoned in Fort Santiago from July 6, 1892 to July 15, 1892 on a charge that anti-friar pamphlets were found in the luggage of his sister Lucia who arrive with him from Hong Kong. While a political exile in Dapitan, he engaged in agriculture, fishing and business; he maintained and operated a hospital; he conducted classes- taught his pupils the English and Spanish languages, the arts.

The sciences, vocational courses including agriculture, surveying, sculpturing, and painting, as well as the art of self defense; he did some researches and collected specimens; he entered into correspondence with renowned men of letters and sciences abroad; and with the help of his pupils, he constructed water dam and a relief map of Mindanao - both considered remarkable engineering feats. His sincerity and friendliness won for him the trust and confidence of even those assigned to guard him; his good manners and warm personality were found irresistible by women of all races with whom he had personal contacts; his intelligence and humility gained for him the respect and admiration of prominent men of other nations; while his undaunted courage and determination to uplift the welfare of his people were feared by his enemies.

When the Philippine Revolution started on August 26, 1896, his enemies lost no time in pressing him down. They were able to enlist witnesses that linked him with the revolt and these were never allowed to be confronted by him. Thus, from November 3, 1986, to the date of his execution, he was again committed to Fort Santiago. In his prison cell, he wrote an untitled poem, now known as "Ultimo Adios" which is considered a masterpiece and a living document expressing not only the hero’s great love of country but also that of all Filipinos. After a mock trial, he was convicted of rebellion, sedition and of forming illegal association. In the cold morning of December 30, 1896, Rizal, a man whose 35 years of life had been packed with varied activities which proved that the Filipino has capacity to equal if not excel even those who treat him as a slave, was shot at Bagumbayan Field.

The Mercado - Rizal Family

The Rizals is considered one of the biggest families during their time. Domingo Lam-co, the family's paternal ascendant was a full-blooded Chinese who came to the Philippines from Amoy, China in the closing years of the 17th century and married a Chinese half-breed by the name of Ines de la Rosa.

Researchers revealed that the Mercado-Rizal family had also traces of Japanese, Spanish, Malay and Even Negrito blood aside from Chinese.

Jose Rizal came from a 13-member family consisting of his parents, Francisco Mercado II and Teodora Alonso Realonda, and nine sisters and one brother.

FRANCISCO MERCADO (1818-1898)
Father of Jose Rizal who was the youngest of 13 offsprings of Juan and Cirila Mercado. Born in Biñan, Laguna on
April 18, 1818; studied in San Jose College, Manila; and died in Manila.

TEODORA ALONSO (1827-1913)
Mother of Jose Rizal who was the second child of Lorenzo Alonso and Brijida de Quintos. She studied at the Colegio de
Santa Rosa. She was a business-minded woman, courteous, religious, hard-working and well-read. She was born in Santa Cruz, Manila on November 14, 1827 and died in 1913 in Manila.

SATURNINA RIZAL (1850-1913)
Eldest child of the Rizal-Alonzo marriage. Married Manuel Timoteo
Hidalgo of Tanauan, Batangas.

PACIANO RIZAL (1851-1930)
Only brother of Jose Rizal and the second child. Studied at
San Jose College in Manila; became a farmer and later a general of the Philippine Revolution.

NARCISA RIZAL (1852-1939)
The third child. married Antonio Lopez at Morong, Rizal; a teacher and musician.

OLYMPIA RIZAL (1855-1887)
The fourth child. Married Silvestre Ubaldo; died in 1887 from childbirth.

LUCIA RIZAL (1857-1919)
The fifth child. Married Matriano Herbosa.

MARIA RIZAL (1859-1945)
The sixth child. Married Daniel Faustino Cruz of Biñan, Laguna.

JOSE RIZAL (1861-1896)
The second son and the seventh child. He was executed by the Spaniards on
December 30,1896.

CONCEPCION RIZAL (1862-1865)
The eight child. Died at the age of three.

JOSEFA RIZAL (1865-1945)
The ninth child. An epileptic, died a spinster.

TRINIDAD RIZAL (1868-1951)
The tenth child. Died a spinster and the last of the family to die.

SOLEDAD RIZAL (1870-1929)
The youngest child married Pantaleon Quintero.

In Calamba, Laguna 19 June 1861
JOSE RIZAL, the seventh child of Francisco Mercado Rizal and Teodora Alonso y Quintos, was born in Calamba, Laguna.

22 June 1861
He was baptized JOSE RIZAL MERCADO at the Catholic of Calamba by the parish priest Rev. Rufino Collantes with Rev. Pedro Casañas as the sponsor.

28 September 1862
The parochial
church of Calamba and the canonical books, including the book in which Rizal’s baptismal records were entered, were burned.

1864
Barely three years old, Rizal learned the alphabet from his mother.

1865
When he was four years old, his sister Conception, the eight child in the Rizal family, died at the age of three. It was on this occasion that Rizal remembered having shed real tears for the first time.

1865 – 1867
During this time his mother taught him how to read and write. His father hired a classmate by the name of Leon Monroy who, for five months until his (Monroy) death, taught Rizal the rudiments of Latin.

At about this time two of his mother’s cousin frequented Calamba. Uncle Manuel Alberto, seeing Rizal frail in body, concerned himself with the physical development of his young nephew and taught the latter love for the open air and developed in him a great admiration for the beauty of nature, while Uncle Gregorio, a scholar, instilled into the mind of the boy love for education. He advised Rizal: "Work hard and perform every task very carefully; learn to be swift as well as thorough; be independent in thinking and make visual pictures of everything."

6 June 1868
With his father, Rizal made a pilgrimage to Antipolo to fulfill the vow made by his mother to take the child to the Shrine of the Virgin of Antipolo should she and her child survive the ordeal of delivery which nearly caused his mother’s life.

From there they proceeded to
Manila and visited his sister Saturnina who was at the time studying in the La Concordia College in Sta. Ana.

1869
At the age of eight, Rizal wrote his first poem entitled "Sa Aking Mga Kabata." The poem was written in tagalog and had for its theme "Love of One’s Language."

Early Education in Calamba and Biñan Rizal had his early education in Calamba and Biñan. It was a typical schooling that a son of an ilustrado family received during his time, characterized by the four R’s- reading, writing, arithmetic, and religion. Instruction was rigid and strict. Knowledge was forced into the minds of the pupils by means of the tedious memory method aided by the teacher’s whip. Despite the defects of the Spanish system of elementary education, Rizal was able to acquire the necessary instruction preparatory for college work in Manila. It may be said that Rizal, who was born a physical weakling, rose to become an intellectual giant not because of, but rather in spite of, the outmoded and backward system of instruction obtaining in the Philippines during the last decades of Spanish regime.

The Hero’s First Teacher

The first teacher of Rizal was his mother, who was a remarkable woman of good character and fine culture. On her lap, he learned at the age of three the alphabet and the prayers. "My mother," wrote Rizal in his student memoirs, "taught me how to read and to say haltingly the humble prayers which I raised fervently to God."

As tutor, Doña Teodora was patient, conscientious, and understanding. It was she who first discovered that her son had a talent for poetry. Accordingly, she encouraged him to write poems. To lighten the monotony of memorizing the ABC’s and to stimulate her son’s imagination, she related many stories.
As Jose grew older, his parents employed private tutors to give him lessons at home. The first was Maestro Celestino and the second, Maestro Lucas Padua. Later, an old man named Leon Monroy, a former classmate of Rizal’s father, became the boy’s tutor. This old teacher lived at the Rizal home and instructed Jose in Spanish and Latin. Unfortunately, he did not lived long. He died five months later.

After a Monroy’s death, the hero’s parents decided to send their gifted son to a private school in Biñan.

Jose Goes to Biñan


One Sunday afternoon in June , 1869, Jose, after kissing the hands of his parents and a tearful parting from his sister, left Calamba for Biñan. He was accompanied by Paciano , who acted as his second father. The two brothers rode in a carromata, reaching their destination after one and one-half hours’ drive. They proceeded to their aunt’s house, where Jose was to lodge. It was almost night when they arrived, and the moon was about to rise.

That same night, Jose, with his cousin named Leandro, went sightseeing in the town. Instead of enjoying the sights, Jose became depressed because of homesickness. "In the moonlight," he recounted, "I remembered my home town, my idolized mother, and my solicitous sisters. Ah, how sweet to me was Calamba, my own town, in spite of the fact that was not as wealthy as Biñan."

First Day in
Biñan School

The next morning (Monday) Paciano brought his younger brother to the
school of Maestro Justiniano Aquino Cruz.

The school was in the house of the teacher, which was a small nipa hut about 30 meters from the home of Jose’s aunt.

Paciano knew the teacher quite well because he had been a pupil under him before. He introduced Jose to the teacher, after which he departed to return to Calamba.

Immediately, Jose was assigned his seat in the class. The teacher asked him:

"Do you know Spanish?"
"A little, sir," replied the Calamba lad.
"Do you know Latin?"
"A little, sir."

The boys in the class, especially Pedro, the teacher’s son laughed at Jose’s answers.

The teacher sharply stopped all noises and begun the lessons of the day.

Jose described his teacher in Biñan as follows: "He was tall, thin, long-necked, with sharp nose and a body slightly bent forward, and he used to wear a sinamay shirt, woven by the skilled hands of the women of Batangas. He knew by the heart the grammars by Nebrija and Gainza. Add to this severity that in my judgement was exaggerated and you have a picture, perhaps vague, that I have made of him, but I remember only this."

First School BrawlIn the afternoon of his first day in school, when the teacher was having his siesta, Jose met the bully, Pedro. He was angry at this bully for making fun of him during his conversation with the teacher in the morning.

Jose challenged Pedro to a fight. The latter readily accepted, thinking that he could easily beat the Calamba boy who was smaller and younger.

The two boys wrestled furiously in the classroom, much to the glee of their classmates. Jose, having learned the art of wrestling from his athletic Tio Manuel, defeated the bigger boy. For this feat, he became popular among his classmates.

After the class in the afternoon, a classmate named Andres Salandanan challenged him to an arm-wrestling match. They went to a sidewalk of a house and wrestled with their arms. Jose, having the weaker arm, lost and nearly cracked his head on the sidewalk.
In succeeding days he had other fights with the boys of Biñan. He was not quarrelsome by nature, but he never ran away from a fight.

Best Student in School

In academic studies, Jose beat all Biñan boys. He surpassed them all in Spanish, Latin, and other subjects.

Some of his older classmates were jealous of his intellectual superiority. They wickedly squealed to the teacher whenever Jose had a fight outside the school, and even told lies to discredit him before the teacher’s eyes. Consequently the teacher had to punish Jose.

Early Schooling in Biñan

Jose had a very vivid imagination and a very keen sense of observation. At the age of seven he traveled with his father for the first time to
Manila and thence to Antipolo to fulfill the promise of a pilgrimage made by his mother at the time of his birth. They embarked in a casco, a very ponderous vessel commonly used in the Philippines. It was the first trip on the lake that Jose could recollect. As darkness fell he spent the hours by the katig, admiring the grandeur of the water and the stillness of the night, although he was seized with a superstitious fear when he saw a water snake entwine itself around the bamboo beams of the katig. With what joy did he see the sun at the daybreak as its luminous rays shone upon the glistening surface of the wide lake, producing a brilliant effect! With what joy did he talk to his father, for he had not uttered a word during the night!

When they proceeded to Antipolo, he experienced the sweetest emotions upon seeing the gay banks of the
Pasig and the towns of Cainta and Taytay. In Antipolo he prayed, kneeling before the image of the Virgin of Peace and Good Voyage, of whom he would later sing in elegant verses. Then he saw Manila, the great metropolis , with its Chinese sores and European bazaars. And visited his elder sister, Saturnina, in Santa Ana, who was a boarding student in the Concordia College.

When he was nine years old, his father sent him to Biñan to continue studying Latin, because his first teacher had died. His brother Paciano took him to Biñan one Sunday, and Jose bade his parents and sisters good-bye with tears in his eyes. Oh, how it saddened him to leave for the first time and live far from his home and his family! But he felt ashamed to cry and had to conceal his tears and sentiments. "O Shame," he explained, "how many beautiful and pathetic scenes the world would witness without thee!"

They arrived at Biñan in the evening. His brother took him to the house of his aunt where he was to stay, and left him after introducing him to the teacher. At night, in company with his aunt’s grandson named Leandro, Jose took a walk around the town in the light of the moon. To him the town looked extensive and rich but sad and ugly.

His teacher in Biñan was a severe disciplinarian. His name was Justiniano Aquino Cruz. "He was a tall man, lean and long-necked, with a sharp nose and a body slightly bent forward. He used to wear a sinamay shirt woven by the deft hands of Batangas women. He knew by memory the grammars of Nebrija and Gainza. To this add a severity which, in my judgement I have made of him, which is all I remember."

The boy Jose distinguished himself in class, and succeeded in surpassing many of his older classmates. Some of these were so wicked that, even without reason, they accused him before the teacher, for which, in spite of his progress, he received many whippings and strokes from the ferule. Rare was the day when he was not stretched on the bench for a whipping or punished with five or six blows on the open palm. Jose’s reaction to all these punishments was one of intense resentment in order to learn and thus carry out his father’s will.

Jose spent his leisure hours with Justiniano’s father-in-law, a master painter. From him he took his first two sons, two nephews, and a grandson. His way life was methodical and well regulated. He heard mass at four if there was one that early, or studied his lesson at that hour and went to mass afterwards. Returning home, he might look in the orchard for a mambolo fruit to eat, then he took his breakfast, consisting generally of a plate of rice and two dried sardines.

After that he would go to class, from which he was dismissed at ten, then home again. He ate with his aunt and then began at ten, then home again. He ate with his aunt and then began to study. At
half past two he returned to class and left at five. He might play for a short time with some cousins before returning home. He studied his lessons, drew for a while, and then prayed and if there was a moon, his friends would invite him to play in the street in company with other boys.


Whenever he remembered his town, he thought with tears in his eyes of his beloved father, his idolized mother, and his solicitous sisters. Ah, how sweet was his town even though not so opulent as Biñan! He grew sad and thoughtful.

While he was studying in Biñan, he returned to his hometown now and then. How long the road seemed to him in going and how short in coming! When from afar he descried the roof of his house, secret joy filled his breast. How he looked for pretexts to remain longer at home! A day more seemed to him a day spent in heaven, and how he wept, though silently and secretly, when he saw the calesa that was flower that him Biñan! Then everything looked sad; a flower that he touched, a stone that attracted his attention he gathered, fearful that he might not see it again upon his return. It was a sad but delicate and quite pain that possessed him.

Kabanata I
Isang Handaan

Buod

Isang marangyang salu-salo ang ipinag-anyaya ni Don Santiago de los
Santos na higit na popular sa taguring kapitan Tiago. Ang handaan ay gagawin sa kanyang bahay na nasa daang Anluwage na karating ng Ilog-Binundok.

Ang paayaya ay madaling kumalat sa lahat ng sulok ng Maynila. Bawat isa ay gustong dumalo sapagkat ang mayamang Kapitan ay kilala bilang isang mabuting tao, mapagbigay at laging bukas ang palad sa mga nangangailangan. Dahil dito, ang iba ay nababalino kung ano ang isusuot at sasabihin sa mismong araw ng handaan.

Nang gabing iyon dagsa ang mga panauhin na
gaya ng dapat asahan. Puno ang bulwagan. Ang nag-iistima sa mgta bisita ay si Tiya Isabel, isang matandang babae na pinsan ng may-bahay. Kabilang sa mga bisita sina tinyente ng guardia civil, Pari Sibyla, ang kura paroko ng Binundok, si pari Damaso na madaldal at mahahayap ang mga salita at dalawang paisano. Ang isa ay kararating lamang sa Pilipinas.

Ang kararating na dayuhan ay nagtatanong tungkol sa mga asal ng mga katutubong Pilipino. Ipinaliwanag niya na ang pagpunta niya sa bansa ay sarili niyang gastos. Ang pakay ng kanyang paglalakbay ay upang magkaroon ng kabatiran tungkol sa lupain ng mga Indiyo.

Nagkaroon ng mainitang balitaktakan ng mabanggit ng dayuhan ang tungkol sa monopolyo ng tabako. Nailabas ni Pari Damaso ang kanyang mapanlait na ugali. Nilibak niya ang mga Indiyo. Ang tingin niya sa mga ito ay hamak at mababa. Lumitaw din sa usapan ang panlalait ng mga Espanyol tungkol sa mga Pilipino noong mga nakalipas na araw. Mapanlibak si Pari Damaso. Kung kaya’t iniba ni Pari Sibyla ang usapan.

Napadako ang usapan tungkol sa pagkakalipat sa ibang bayan ni Padre Damaso pagkatapos ng makapagsilbi sa loob ng 20 taon bilang kura paroko ng
San Diego. Sinabi niya kahit na ang hari ay hindi dapat manghimasok sa pagpaparusa ng simbahan sa mga erehe.

Pero, ito ay tinutulan ng Tinyente ng Guardia Civil sa pagsasabing may karapatan ang Kapitan Heneral sapagkat ito ang kinatawan ng hari ng bansa.

Ipinaliwanag pa ng tinyente ang dahilan ng pagkakalipat ni Pari Damaso. Ito, umano ang nag-utos na hukayin at ilipat ang bangkay ng isang marangal na lalaki na napagbintangang isang erehe ng pari dahil lamang sa hindi pangungumpisal.

Ang ginawa ay itinuturing sa isang kabuktutan ng Kapitan Heneral. Kung kaya inutos nito ang paglilipat sa ibang parokya ang paring Pransiskano bilang parusa. Nagpupuyos sa galit ang pari kapag naaalala niya ang mga kasulatang nawaglit.

Iniwanan na ni Tinyente ang umpukan, pagkatapos nitong makapagpaliwanag. Sinikap ni Pari Sibyla na pakalmahin ang loob ni Pari Damaso. Lumawig muli ang talayan. Dumating ang ilan pang mga bagong panauhin. Ilan sa mga ito ay ang mag-asawang sina Dr. de Espadaña at Donya Victorina.

Kabanata II
Si Crisostomo Ibarra

Buod

Dumating si Kapitan Tiyago at si Ibarra na luksang-luksa ang kasuotan. Binating lahat ni kapitan ang mga panauhin at humalik sa kamay ng mga pari na nakalimot na siya ay bendisyunan dahil sa pagkabigla. Si Pari Damaso ay namutla ng makilala si Ibarra.

Ipinakilala ni Kapitan Tiyago si Ibarra sa pagsasabing ito ay anak ng kanyang kaibigang namatay at kararating lamang niya buhat sa pitong taong pag-aaral sa Europa. Malusog ang pangangatawan ni Ibarra, sa kanyang masayang mukha mababakas ang kagandahan ng ugali. Bagamat siya ay kayumanggi, mahahalata rin sa pisikal na kaanyuan nito ang pagiging dugong Espanyol.

Tinangkang kamayan ni Ibarra si Pari Damaso sapagkat alam niyang ito ay kaibigang matalik ng kanyang yumaong ama. Ngunit, ito ay hindi inamin ng pari. Totoo, siya ang kura sa bayan. Pero, ikinaila niyang kaibigan niya ang ama ni Ibarra.

Napahiya si Ibarra at iniatras ang kamay. Dagling tinalikuran niya ang pari at napaharap sa tinyenteng kanina pa namamasid sa kanila. Masayang nag-usap sina tinyente at Ibarra. Nagpapasalamat ang tinyente sapagkat dumating ang binata ng walang anumang masamang nangyari. Basag ang tinig ng tinyente ng sabihin niya sa binata na nasa ito ay higit na maging mapalad sa kanyang ama. Ayon sa tinyente ang ama ni Ibarra ay isang taong mabait. Ang ganitong papuri ay pumawi sa masamang hinala ni Ibarra tungkol sa kahabag-habag na sinapit ng kanyang ama.

Ang pasulyap ni Padre Damaso sa tinyente ay sapat na upang layuan niya ang binata. Naiwang mag-isa si Ibarra sa bulwagan ng walang kakilala.

Tulad ng kaugaliang Aleman na natutuhan ni Ibarra buhat sa kanyang pag-aaral sa Europa, ipinakilala niya ang kanyang sarili sa mga nanduruong kamukha niyang panauhin. Ang mga babae ay hindi umimik sa kanya. Ang mga lalaki lamang ang nagpapakilala rin sa kanya. Nakilala niya ang isang binata rin na tumigil sa pagsusulat.

Malapit ng tawagin ang mga panauhin para maghapunan, nang lumapit si Kapitan Tinong kay Ibarra para kumbidahin sa isang pananghalian kinabukasan. Tumanggi sa anyaya ang binata sapagkat nakatakda siyang magtungo sa San Diego sa araw na naturan.

Kabanata III
Ang Hapunan

Buod

Isa-isang nagtungo ang mga panauhin sa harap ng hapagkainan. Sa anyo ng kanilang mga mukha, mahahalata ang kanilang pakiramdam. Siyang-siya si Pari Sybyla samantalang banas na banas naman si Padre Damaso. Sinisikaran niya ang lahat ng madaanan hanggang sa masiko niya ang isang kadete. Hindi naman umiimik ang tenyente. Ang ibang bisita naman ay magiliw na nag-uusap at pinupuri ang masarap na handa ni Kapitan Tiyago. Nainis naman si Donya Victorina sa tenyente sapagkat natapakan ang kola ng kanyang saya habang tinitignan nito ang pagkakulot ng kanyang buhok.

Sa may kabisera umupo si Ibarra. Ang magkabilang dulo naman ay pinagtatalunan ng dalawang pari kung sino sa kanila ang dapat na lumikmo roon.

Sa tingin ni Pari Sibyla, si Pari Damaso ang dapat umupo roon dahil siya ang padre kumpesor ng pamilya ni Kapitan Tiyago. Pero, si Pari Sibyla naman ang iginigiit ng Paring Pransiskano. Si Sibyla ang kura sa lugar na iyon, kung kaya’t siya ang karapat-dapat na umupo.

Anyong uupo na si Sibyla, napansin niya ang tinyente at nagkunwang iaalok ang upuan. Pero, tumanggi ang tenyente sapagkat umiiwas siyang mapagitnaan nang dalawang pari.

Sa mga panauhin, tanging si Ibarra lamang ang nakaisip na anyayahan si Kapitan Tiyago. Pero, kagaya ng may karaniwang may pahanda, magalang na tumaggi ang kapitan sabay sabing "huwag mo akong alalahanin."

Sinimulan ng idulot ang pagkain. Naragdagan ang pagpupoyos ng damdamin ni Pari Damaso, ang ihain ang tinola. Paano puro upo, leeg at pakpak ng manok ang napunta sa kanya. Ang kay Ibarra ay puro masasarap na bahagi ng tinola. Hindi alam ng pari, sadyang ipinaluto ng kapitan ang manok para kay Ibarra.

Habang kumakain, nakipag-usap si Ibarra sa mga ibang panauhin na malapit sa kinaroroonan niya. Batay sa sagot ng binata sa tanong ni Laruja, siya ay mayroon ding pitong taong nawala sa Pilipinas. Bagamat, wala siya sa bansa, hindi niya nakakalimutan ang kanyang bayan. At sa halip, siya ang nakakalimutan ng bayan sapagkat ni wala man lang isang taong nakapagbalita tungkol sa masaklap na sinapit ng kanyang ama. Dahil sa pahayag na ito ni Ibarra, nagtumibay ang paniniwala ng tinyente na talagang walang alam ang binata sa tunay na dahilan ng pagkamatay ng kanyang amang si Don Rafael.

Tinanong ni Donya Victorina si Ibarra na bakit hindi man lang ito nagpadala ng hatid-kawad, na kagaya ng ginawa ni Don Tiburcio nang sila ay magtaling-puso.

"Nasa ibang bayan ako nitong mga huling dalawang taon", tugon naman ni Ibarra.

Nalaman ng mga kausap ni Ibarra na marami ng bansa ang napuntahan nito at marami ng wika ang kanyang alam. Ang katutubong wikang natutuhan niya sa mga bansang pinupunntahan niya ang ginagamit niya sa pakikipagtalastasan. Bukod sa wika, pinag-aaralan din niya ang kasaysayan ng bansang kanyang pinupuntahan partikular na ang tungkol sa Exodo o hinay-hinay na pagbabago sa kaunlaran.

Ipinaliwanag ni Ibarra na halos magkakatulad ang mga bansang napuntahan niya sa tema ng kabuhayan, pulitika at relihiyon. Pero, nangingibabaw ang katotohanang nababatay sa kalayaan at kagipitan ng bayan. Gayundin ang tungkol sa ikaaalwan at ikapaghihirap nito.

Naudlot ang pagpapaliwanag ni Ibarra sapagkat biglang sumabad si Padre Damaso. Walang pakundangan ininsulto niya ang binata. Sinabi niyang kung iyon lamang ang nakita o natutuhan ni Ibarra, siya ay nag-aksaya lamang ng pera sapagkat kahit na bata ay alam ang mga sinabi nito. Nabigla ang lahat sa diretsang pagsasalita ng pari.

Kalmado lamang si Ibarra, ipinaliwanag niyang sinasariwa lamang niya ang mga sandaling madalas na pumunta sa kanila si Pari Damaso noong maliit pa siya upang makisalo sa kanilang hapag-kainan. Ni gaputok ay hindi nakaimik ang nangangatal na si Damaso.

Nagpaalam na si Ibarra. Pinigil siya ni Kapitan Tiyago sapagkat darating si Maria Clara at ang bagong kura paroko ng San Diego. Hindi rin napigil sa pag-alis si Ibarra. Pero, nangako siyang babalik kinabukasan din.

Ngumakngak naman si Padre Damaso, nang umalis si Ibarra. Binigyan diin niya na ang gayong pagkilos ng binata ay tanda ng kanyang pagiging mapagmataas. Dahil dito, aniya, dapat na ipagbawal ng pamahalaang kastila ang pagkakaloob ng pahintulot sa sinumang Indio na makapag-aral sa Espanya.

Nang gabing iyon, sinulat ng binata sa kolum ng Estudios Coloniales ang tungkol sa isang pakpak at leeg ng manok na naging sanhi ng alitan sa salu-salo; ang may handa ay walang silbi sa isang piging at ang hindi dapat pagpapaaral ng isang Indio sa ibang lupain.

Kabanata IV
Erehe at Pilibustero

Buod

Naglakad na si Ibarra na hindi batid ang destinasyon. Nakarating siya hanggang sa may Liwasan ng Binundok . Sa maraming taong pagkakawala niya sa bayan,wala pa ring pagbabago sa kanyang dinatnan.

Sa paggala-gala ng kanyang paningin, naramdaman niyang may dumantay na kamay sa kanyang balikat. Si Tinyente Guevarra,na sumunod sa kanya upang paalalahanan na mag-ingat din sapagkat

nangangamba siyang baka matulad siya (Ibarra) sa sinapit ng kanyang ama. Nakiusap si Ibarra na isalaysay ng tinyente ang tungkol sa buhay ng kanyang ama sapagkat tunay na wala siyang nalalaman dito.

Sianbi ni Ibarra na sumulat and kanyang ama sa kanya mayisnag taon na ang nakakalipas. Nagbilin si Don Rafael(ama ni Ibarra) na huwag nitong ikagugulat kung sakali mang hindi siya makasulat sapagkat lubha siyang abala sa kanyang mga gawain.

Ganito ang salaysay ng tinyente: Si Don Rafael ay siyang pinakamayaman sa buong lalawigan. Bagamat siya ay iginagalang, may ilan din namang naiinggit. Ang mga nuno nila ay mga kastila.Ang mga kastila dahil sa kasawian ay hindi gumagawa ng mga nararapat. Ang masasama sa Espanya ay nakakarating sa Pilipinas. Si Don Rafael ay maraming mga kagalit na mga kastila at pari. Ilang buwan pa lamang nakakaalis sa Pilpinas si Ibarra,si Don Rafael at Pari Damaso ay nagkasira. Diumano, di nangungumpisal si Don Rafael.

Nabilanggo si Don Rafael dahil sa pagkakaroon ng mga lihim na kaaway. Pinagbintangan pa siya ang pumatay sa isang mangmang at malupit na artilyerong naniningil ng buwis ng mga sasakyan. Pero hindi naman totoo.

Isang araw may isang grupo ng mga bata na sinigawan ang artilyero ng ba be bi bo bu na labis na ikinagalit nito.Pinukol ng kanyang tungkod ng artilyero ang mga bata. Isa ang sinampald na tinamaan at nabuwal. Pinagsisipa niya ito. Napatiyempo namang nagdaraan si don Rafael. Kinagalitan niya ang artilyero. Pero, ito ay lalong nagpuyos sa galit at si DonRafel ang kanyang hinarap. Walang nagawa si Don Rafael kung hindi ipagtanggol ang sarili.

Sa hindi malamang dahilan, bigla na lamang sumuray-suray ang artilyero at dahan-dahang nabuwal. Terible ang kanyang pagkakabuwal sapagkat ang kanyang ulo ay tumama sa isang tipak na bato. Nagduduwal ito at hindi nagkamalay hanggang sa tuluyang mapugto ang hininga.

Dahil dito, nabilanggo di Don Rafael. Pinagbintangan siyang erehe at pilibustero. Masakit sa kanya ang ganito sapagkat iyon ang itinuturing na pinakamabigatna parusa.

Pero, lalong nadagdagan ang dagan sa kanyang dibdib. Pinaratngan din siyang nagbabasa ng mga ipinagbabawal na aklat (El Correo de Ultramar) at diyaryo, nagtatago ng larawan ng paring binitay, isinakdal sa salang pangangamkam ng lupain at nagbibigay ng tulong sa mga tulisan.

Gumawa siya (tinyente) ng paraan para tulungan si Don Rafael at sumumpang ito ay marangal na tao. Katunayan, siya ay kumuha ng isang abugadong Pilipino na si G.A at G.M. Ito ay pagkaraang lumitaw sa pagsusuri na ang ikinamatay ng artilyero ay nag pamumuo ng dugo sa ulo nito.

Nang lumaon, ang katwiran ay nagtagumpay din. Nang si don Rafael ay malapit ng lumaya dahil sa tapos nglahat ang mga kasong ibinintang sa kanya. Ang sapin-saping kahirapan ng kalooban na kanyang dinanas ay hindi nakayanan ng kanyang pisikal na katawan.

Hindi na niya natamasa ang malayang buhay. Sa mismong loob ng bilangguan, nalagutan ng hininga si Don Rafael.

Huminto sa pagsasalaysay na g tinyente. Inabot nito ang kanyang kamay kay Ibarra at sinabing si Kapitan Tiyago na lamang ang bahalang magsalaysay ng iba pang pangyayari. Nasa tapat sila ng kuwartel ng maghiwalay. Sumakay sa kalesa si Ibarra.


Kabanata V
Pangarap sa Gabing Madilim

Buod

Sakay ng kalesa, dumating si Ibarra sa Fonda deLala. (Ito ay isang uri ng panuluyan, na tinutuluyan niya kapag siya ay nasa Maynial). Kaagad na nagtuloy si Ibarra sa kanyang silid at naupo sa isang silyon.. Sa sinapit ng ama, gulong-gulo ang isip nito. Maya-maya ginala ang paningin sa kalawakan ng himpapawid.


Mula sa bintana, natanaw niya ang isang maliwanag na bahay sa kabila ng ilog. Naririnig niya ang kalansing ng mga kubyertos at pinggan. Dinig din niya ang tugtugin ng orkestra.

Kung nagmasid lamang ng husto sabahay na iyon si Ibarra, makikita niya kung sinu-sino ang naroroon. May isang magandang binibini na nababalot ng manipis na habi,may suot na diyamante at ginto. Sa likuran naman may mga anghel, pastol at dalagang nag-aalay ng bulaklak. Ang mga umpukan naman ng mga Kastila, Pilipino, pari, intsik, militar ay nakatuon lahat sa kagandahan ni Maria Clara. Giliw na giliw silang nakatingin sa dalaga, maliban sa isang batang Pransiskano na payat at putlain. Iba ang kanyang nadarama. Si Pari Sibyla ay siyang-siya sa pakikipag-usap sa mga dilag samantalang si Donya
Victoria ay matiyagang inaayos ang buhok ng dalagang hinahangaan ng lahat.

Dahil sa pagal ang isip at katawan ni Ibarra sa paglalim ng gabi, madali siyang naktulog at nagising kinabukasan na. Ang tanging hindi inabot ng antok ay ang batang Pransiskano.

Kabanata VI
Si Kapitan Tiyago

Buod

Ang katangian ni kapitan tiyago ay itinuturing hulog ng langit. Siya ay pandak, di kaputian at may bilugang mukha. Siaya ay tinatayang nasa pagitan ng 35 taong gulang. Maitim ang buhok, at kung hinde lamang nanabako at ngumanganga, maituturing na sya ay magandang lalaki.

Siya ang pinakamayaman sa binundok dahil sa marami siyang negosyo at iba pang klase ng ari-arian. Tanyag din sya sa pampanga at laguna bilang asendero, hindi kataka-taka na parang lubong hinihipan sa pagpintog ng kanyang yaman .

Dahil sa sya ay mayaman, siya ay isang impluwensyadong tao. Siya ay malakas sa mga taong nasa gobeyerno at halos kaibigan nya lahat ng mga prayle. Ang turing niya sa sarili ay isang tunay na kastila at hindi pilipino. Kasundo nya ang diyos dahil nagagawa niyang bilhin ang kabalanan. Katunayan, sya ay nagpapamisa at nag papadasal tungkol sa kanyang sarili. Ipinalalagay ng balana na siya ay nakapagtatamo ng kalangitan. Iisipin na lamang na nasa kanyang silid ang lahat ng mga santo at santong sinasmba katulad nina sta.lucia, san pascual bailon,
san antonio de padua, san francisco de asis, san antonio abad, san miquel, sto. Domingo, hesukristo at ang banal na mag-anak.

Par kay kapitan tiyago kahit na ano ang itakda an mga kastila, yaon ay karapat-dapat at kapuri-puri. Dahil sa kanyang pagpupula sa mga pilipino, sya ay naglilingkod bilang gobernadocillo.

Basta opisyal, sinusunod nya. Anumang reglamento o patakaran ay kanyang sinusonod. Sipsip din sya sa mga taong nasa poder. Basta may okasyon na katulad ng kapanganakan at kapistahan, lagi sya myroong handog na regalo.

Si kapitan tiyago ay tanging ng isang kuripot na mangangalakal ng asukal sa malabon. Dahil sa kakuriputan ng ama, siya ay hindi pinag aral. Naging katulong at tinuruan sya ng isang paring dominiko. Nang mamatay ang pari at ama nito, siya’y mag isang nangalakal. Nakilala nya si pia alba na isang magandang dalagang taga sata cruz. Natulong sila sa pag hahanap-buhay hangang sa yumaman ng husto at nakilala sa alta sosyedad.

Ang pag bili nila ng lupain sa san diego ang naging daan upang maging kaututang dila roon ang kura na si padre damaso. Naging kaibigan din nila ang pinakamayaman sa boung
san diego- si don rafael ibarra, ang ama ni crisostomo ibarra . dahil sa anim na taon ng pagsasama sina tiyago at pia at hnidi nagkaroon ng anak kahit na kung saan-saan sila namanata.

Dahil dito ipinayo ni padre damaso na sa oabando sila pumunta kina san pascal baylon at sta clara at sa nuestra sr de salambaw.

Parang dininig ang dasal ni pia, siya ay nag lihi, gayuman nagiging masakitin si pia, nang siya ay magdalangtao. Pag kapanganak nya sya ay namatay. Si padre damaso ang nag anak sa binyag at ang anak in pia ay pinangalanang maria clara bilang pag bibigay karangalan sa dalawang pintakasi sa obando, kay tiya esabel, pinsan ni kapitan tiyago, ang natokang mag-aruga kay maria. Lumaki sya sa pag mamahal na inukol ni tiya esabel, kanyang ama at mga prayle.
Katorse anyos si maria, nang sya ipinasok sa beaterio ng sta catalina. Luhaan sya nag paalam kay pari damaso at sa kanyang kaibigan at kababatang si crisostomo ibarra, pag kapsok ni maria sa umbento, si ibarra naman ay nag punta na ng europa upang mag aral.

Gayunman, nagkasundo sina don rafael at kapitan tiyago na maski nagkalayo ang kanilang mga anak. Pag dating ng tamang panahon silang dalawa (maria at crisostomo) ay pag iisahing dibdib. Ito ay sa kanilang paniniwala na ang dalawa ay tunay na nag-iibigan.

Kabanata VII
Suyuan sa Asotea

Buod

Kinabukasan, Maagang –maaga pa ay nagsimba na sina Maria at Tiya Isabel. Pagkatapos ng misa, Nagyayang umuwi na si Maria.

Pagkaagahan ay nanahi si Maria upang hindi mainip sa paghihintay. Si Isabel ay ay nagwalis ng mga kalat ng sinundang gabi. Si Kapitan Tiyago ay Binuklat naman ang mga itinatagong kasulatan. Sumasasal sa kaba ang dibdib ni Maria tuwing may nagdaraang mga sasakyan. Sapagkat medyo namumuutla siya, ipinayo ni Kapitan Tiyago na magbakasyon siya sa malabon o sa
San Diego.

Iminungkahi ni Isabel na sa
San Diego na gagawin ang bakasyon sapagkat bukod sa malaki ang bahay roon ay malapit na ring ganapin ang pista.

Tinagubilin ni Kapitan Tiyago si Maria na sa pagkukuha ng kanyang mga damit ay magpaalam na siya sa mga kaibigan sapagkat hinda na siya babalik sa beateryo.

Nanlamig at biglang nabitawan ni maria ang tinatahi ng may biglang tumigil na sasakyan sa kanilang tapat. Nang maulinigan niya ang boses ni Ibarra, karakang pumasok sa silid si Maria. Tinulungan siya ni tiya Isabel na mag-ayos ng sarili bago harapin si Ibarra.

Pumasok na sa bulwagan ang dalawa. Nagtama ang kanilang paningin. Ang pagkakatama ng kanilang paningin ay nagdulot ng kaligayahan sa kanilang puso.

Pamaya-maya, lumapit sila sa asotae upang iwasan ang alikabok na nililikha ni Isabel. Tinanong Maria si Ibarra, kung hindi siya nalimutan nito sa pangingibang bansa dahil sa maraming magagandang dalaga roon. Sinabi ni Ibarra na siya ay hindi nakakalimot. Katunayan anya, si Maria ay laging nasa kanyang alaala.

Binigyan diin pa ni Ibarra ang isinumpa niya sa harap ng bangkay ng ina na wala siyang iibigin at paliligayahin kundi si Maria lamang. Si Maria man, anya, ay hindi nakakalimot kahit na pinayuhan siya ng kanyang padre kompesor na limutin na niya si Ibarra.

Binikas pa ni Maria ang kanilang kamusmusan, ang kanilang paglalaro, pagtatampuhan at muling pagbabati, at pagkapatawa ni Maria ng tawaging mangmang ng kanyang ina si Ibarra. Dahil dito si Ibarra ay nagtampo kay Maria. Nawala lamang ang kanyang tampo nang lagyan ni maria ng sambong sa loob na kanyang sumbrerong upang hinda maitiman.

Ang bagay na iyon ay ikinagalak ni Ibarra, kinuha niya sa kanyang kalupi ang isang papel at ipinakita ang ilang tuyong dahon ng sambong na nangingitim na. Pero, mabango pa rin. Inilabas naman ni Maria ni Maria ang isang liham na ibinigay naman sa kanya ni Ibarra bago tumulak ito patungo sa ibang bansa. Binasa ito ni Maria ng pantay mata upang di makita ang kanyang mukha.

Nakasaad sa sulat kung bakit nais ni Don Rafael na papag-aralin si Ibarra sa ibang bansa. Siya anya ay isang lalaki at kailangan niyang matutuhan ang tungkol sa mga buhay-buhay upang mapaglingkuran niya ang kanyang sinilangan. Na bagamat, matanda na si Don Rafael at kailangan ni Ibarra, siya ay handang magtiis na ipaubaya ang pansariling interes alang-alang sa kapakanang pambayan.

Sa bahaging iyon ng sulat ay napatayo si Ibarra. Namutla siya. Napatigil sa pagbabasa si Maria. Tinanong ni Maria ang binata. Sumagot siya "Dahil sayo ay nalimutan ko ang aking tungkulin. Kailangan na pala akong umuwi dahil bukas ay undas na."

Kumuha ng ilang bulaklak si Maria at iniabot iyon kay ibarra. Pinagbilinan ni Kapitan Tiyago si Ibarra na pakisabi kay Anding na ayusin nito ang bahay nila sa
San Diego sapagkat magbabakasyon duon ang mag-ale. Tumango si Ibarra at umlis na ito.

Pumasok sa silid si Maria at umiyak. Sinundan siya ni Kapitan Tiyago at inutusan na magtulos ng dalawang kandila sa mga manlalakbay na sina San Roque at
San Rafael.

Kabanata VIII
Mga Alaala

Buod

Ang Kalesang sinasakyan ni Ibarra ay masayang bumabagtas sa isang masayang pook sa Maynila. Ang kagandahan ng sinag ng araw ay nakakapagpapawi sa kanyang kahapisang nadarama. Sa pagmamasid niya sa kapaligiran, biglang bumangon sa kanyang nahihimlay na diwa ang isang alaala.

Kabilang dito ang mga kalesa at karumatang hindi tumitigil sa pagbibiyahe, mga taong may ibat-ibang uri ng kasuotan na katulad ng mga Europeo, Intsik, Pilipino, mga babaing naglalako ng mga bungang-kahoy, mga lalakinh hubad na nagpapasan, mga ponda at restauran at pati ang mga karitong hila ng mga makupad na kalabaw. Pati ang bilanggong patay sa ilalim ng kariton at malapit sa dalawang bilanggo rin ay kanyang naalala.

Sa patuloy na pagsusuyod ng kanyang tingin, napansin niya na walang ipinagbago ang punong Talisay sa
San Gabriel. Ang Escolta naman sa tingin din niya ay lalong pumangit. Nakita din niya ang mga magagandang karwahe na ang mga sakay ay mga kawaning inanatok pa sa kanilang mga pagpasok sa mga tanggapan at pagawaan, mga

tsino at paring walang kibo. Sa mga paring nakasakay sa mga karwahe, namataan niya si Pari Damaso na nakakunot-noo. Si Kapitan Tinong nuon na kasama ang asawa at dalawang anak na babae at nakasakay sa ibang karwahe ay binati si Ibarra.

Napadaan din siya sa Arroceros (ngayon ay C.M. Recto) sa bahaging kinalalagyan ng pagawaan ng tabako. Naalala niya na minsan na siyang nahilo dahil sa masamang amoy ng tabako.

Nang madaan siya sa Hardin Butaniko saglit na napawi ang kanyang mga magagandang gunita. Pumasok sa kanyang isip na ang hardin sa Europa ay nakakaakit at nakapag-aanyaya sa mga ito upang iyon ay malasin. Itinuon niya ang tingin sa malayo at makita niya ang matandang Maynila na naliligid ng makakapal at nilumot ng mga pader.

Ang pagkakapatingin niya sa Bagumbayayn ay nagpabangon sa bilin ng kanyang naging guring pari bago siya tumulak sa ibang bansa. Ang bilin ng pari ay (1) Ang karunungan ay para sa tao, ngunit ito ay natatamo lamang ng mga may puso lamang. (2) Kailangang pagayamanin ang karunungan upang maisalin ito sa mga susunod na salin-lahi at (3) ang mga dayuhan ay nagpunta sa Pilipinas upang humanap ng ginto. Kung kaya’t nararapat lamang na puntahan ang lugar ng mga dayuhan upang kunin naman ni Ibarra ang ginto nila (dayuhan).

Kabanata IX
Mga Suliranin Tungkol sa Bayan

Buod

May isang karwaheng nakatigil sa tapat ng bahay ni Kapitan Tiyago. Ang nakasakay sa loob nito ay si Tiya Isabel at hinihintay na lamang na sumakay si Maria. Tiyempong dumating si Pari Damaso at tinanong ang mag-ale. Sinabi nilang kukunin ni Maria ang mga kagamitan nito sa Beaterio. Ang ganito ay hindi minabuti ng pari, bubulong-bulong na nagtuloy na nagtuloy siya sa bahay ni Tiyago. Ang pagbulung-bulong ng pari ay inaakala ni Isabel na mayroon itong minimemoryang sermon.

Nahalata kaagad ni Kapitan Tiyago ang pagbabagong anyo ng pari nang hindi nito iabot ang kamay nang magtangka siyang magmano rito. Sinabi ng pari na kailangang mag-usap silang sarilinan ni Kapitan Tiyago. Pumasok sila sa isang silid at isinarang mabuti ang pinto.

Sa kabilang dako, pagkaraang makapagmisa si Pari Sibyla, kaagad na nagtuloy siya sa kumbento ng mga Dominiko sa Puerta de Isabel II. Dumiretso siya sa isang silid at tumambad sa kanyang paningin ang anyo ng isang matandang paring may sakit. Sinigilahan siya ng matinding pagkaawa rito. Ikinuwento ni Pari Sibyla sa paring may-sakit ang tungkol sa naganap na pagkakaalitan nina Pari Damaso at ni Ibarra. Ipinaliwanag ni Pari Sibyla na si Ibarra ay taong mabait at mabuting tao. Ang dalawang pari ay nagpalitan ng mga kuru-kuro tungkol sa mayamang binata, kay Maria Clara at kay Kapitan Tiyago. Sa kanilang pagsusuri, ang mga ito ay lubhang napakalaki ng maitutulong sa ikasusulong ng kanilang korporasyon at kapatiran ng panahong iyon.

Sa paniniwala ng may sakit na pari, dahan-dahan ng nawawala ang kanilang mga kayamanan lalo na sa Europa dahil sa pagtaas ng buwis na nagiging dahilan ng pagkawala ng kanilang mga ari-arian. Hindi na nararapat, anya, ang pagtataas ng buwis sa kanilang mga lupain sapagkat ang Pilipino ay natututo ng mamili ng lupa sa iba’t ibang lugar at lumilitaw na kasimbuti rin ng sa kanila o higit pa.

Bago umalis si Pari Sibyla, naibalita rin niya na ang tinyente ay hindi rin nagsumbong sa Kapitan-Heneral at diumano, ito ay nakikiisa pa kay Pari Damaso. Pero, nalaman din ng kapitan ang buong pangyayari. Ito ay naibalita ni Laruja sa isang pahayagan. Si Pari Damaso ay napalipat pa sa higit na mabuting bayan.

Sa kabilang banda naman, natapos na rin ang masinsinang pag-uusap nina Kapitan Tiyago at Pari Damaso. Sinisi ni Pari Damaso si Kapitan Tiyago dahil sa hindi nito pagtatapat. Binalaan pa niya ang kapitan na kailanman ay huwag itong magsinungaling sa kanya sapagkat siya ang inaama ni Maria Clara. Pag-alis ng pari, kaagad na pinatay niya ang mga ipinatulos na dalawang kandila kay Maria na patungkol para sa maluwalhating paglalakbay ni Ibarra patungong
San Diego.

Kabanata X
Ang
San Diego

Buod

Ang San Diego ay isang karaniwang bayan sa Pilipinas na nasa isang baybayin ng isang lawa at my malalapad na bukirin at palayan. Karamihan sa nakatira rito ay mga magsasaka. Dahil sa kanilang kamangmangan, ang mga inaaning produkto agrikultura ay naipagbibili nila ng murang-mura sa tsino.

Mula sa pinakamataas na bahagi ng simboryo ng simbahan, halos natatanaw ang kabuuan ng bayan. Sa may itaas na bahagi, may kubo na sadyang itinayo. Gayunman, mapapansin sa pagtanaw sa kabuuan nito ang isang tila pulong gubat na nasa gitna mismo ng kabukiran.

Kagaya pa ng ibang bayan sa Pilipinas, ang
San Diego ay mayroong itinatagong alamat. May isa umanong matandang kastila na dumating sa bayan. Ito ay matatas magsalita ng tagalog at nanlalalim ang mga mata. Binili niya ang buong gubat. Ang mga pinambayad niya ay mga damit, alahas at salapi. Hindi nagtagal ang matanda ay nawala.

Isang araw ang mga nagpapastol ng kalabaw ay nakaamoy ng masangsang na amoy. Hinanap nila ang pinanggalingan ng amoy at nakita nila ang nabubulok na bangkay ng matanda na nakabitin sa isang puno ng baliti.

Dahil sa pagkamatay ng matanda, lalo siyang kinatakutan sapagkat nung nabubuhay pa siya, takot na takot sa kanya ang mga babae sa pagkat bahaw ang tinig nito, paimpit kung tumawa at malalalim ang mga mata. Sinunog ng ilan ang damit na galing sa matanda at ang mga hiyas naman ay tinapon sa ilog.

Hindi nagtagal, isang batang mistisong kastila ang dumating at sinabing siya ang anak ng namatay. Ito ay may pangalang Saturnino. Siya ay masipag at mapusok. Sininop niya ang gubat. Sa kalaunan, nakapag-asawa siya ng isang babaeng taga-Maynila at nagkaroon ng anak na tinawag niyang Rafael o Don Rafael, na siyang ama ni Crisostomo.

Si Don Rafael ay hindi malupit bagkus siya ay mabait. Ito ang dahilan kung bakit kinagiliwan siya ng mga magsasaka. Napaunlad niya ang lugar, mula sa pagiging nayon. Ito ay naging bayan.

Nagkaroon ng isang kura Indiyo. Pero, nang namatay si Padre Damaso na ang pumalit at naging kura pareho ng bayan.

Kabanata XI
Ang mga Makapangyarihan

Buod

Bagamat Don Rafael, ang tawag sa ama ni Ibarra. Hindi siya ang Kinikilalang makapangyarihan kahit na siya ang pinakamayaman. Pero,siya ay iginagalang at halos lahat ng mga tao ay mayroong pagkakautang sa kanya. Sa kabila ng kabusilakan ng kanyang damdamin, siya ay kinalaban ng magkaroon ng usapin at ni wala pa ngang kakampi.

Si Kapitan Tiyago man, kahit na masalapi at sinasalubong ng banda ng musiko at hinahainan ng masasarap na pagkain kapag nagpupunta sa bayan,siya ay nakatalikod, siya ay tinayawag na Sakristan Tiyago.

Ang kapitan sa bayan ay hindi rin kabilang sa mga tinatawag na casique o makapangyarihan. Ang kanyang puwesto ay nabili niya sa halagang P5,000. Madalas siyang sabunin at kagalitan ng alkalde mayor.

Ang San Diego ay maihahalintulad sa Roma at Italya sa mahigpit na pag-aagawan sa kapangyarihan pamunuan ng bayan. Ang mga ito ay sina Pare Bemardo Salvi, isang payat at batang pransiskano at siyang pumalit kay Padre Damaso. Payat siya sapagkat mahilig siyang mag-ayuno. Kung ihahambing siya kay Pari Damaso, siya ay mabait at maingat sa tungkulin. Si Pari Salvi ay ang Alpares at ang kanyang asawa na si Donya Consolacion, isang Pilipina na mahilig maglagay ng mga kolorete sa mukha. Ang alpares ang puno ng mga guwardiya sibil. Ang pagkakapangasawa niya ay binubunton niya sa pamamagitan ng paglalasing, pag-uutos sa mga sundalo na magsanay sa init ng araw o dili kaya ay sinasaktan ang kanyang eposa.

Bagama’t may hidwaan ang alpares at Pari Salvi kapag sila ay nagkikita ay pareho silang nagpaplastikan. Sila ay nagbabatian sa harap ng maraming tao at para walang anumang namamagitan di pagkakaunawaan. Pero, kapag hindi na magkaharap gumagawa sila ng kani-kanilang mga paraan para makapaghiganti sa isa’t-isa.

Ang alpares at Pari Salvi ang tunay na makapangyarihan sa
San Diego. Ang tawag sa kanila ay mga casique.

Kabanata XII
Araw ng mga Patay

Buod

Ang sementeryo ng
San Diego ay nasa kalagitnaan ng isang malawak na palayan at may bakod na lumang pader at kawayan. Lubhang napakakipot ng daang patungo rito. Ito ay maalikabok kung tag-araw at nagpuputik naman kung tag-ulan.

Mayroong isang malaking krus na nasa gitna ng libingan. Ito ay mayroong nakatungtong na bato at nakatitik ang INRI sa isang kuping lata na niluma na ng panahon. Masukal ang kabuuan ng libingan.

Sa ibang bahagi ng libingan, may dalawang tao ang humuhukay ng paglilibingan na malapit sa pader na parang babagsak na. Ang isa ay dating sepulturero at ang isa naman ay parang bago sapagkat hindi siya mapakali, dura ng dura sa lupa at panay ang hitit ng sigarilyo.

Sinabi ng naninigarilyong lalaki sa sepulturero na lumipat na sila ng ibang lugar sapagkat sariwa at dumudugo pa ang bangkay na kanyang hinuhukay. Hindi niya matagalan ang gayong tanawin.

Sumagot ang kausap na siya raw ay napakaselan at marahil kung siya ang nasa kanyang kalagayan na ipinahukay ang isang bangkay na may 20 araw pa lang nalilibing sa gitna ng kadiliman ng gabi, kasalukuyang bumubuhos ang malakas na ulan at namatay ang kanyang ilaw ay lalo siyang mandidiri at kikilabutan ang buong katawan.Ang bangkay anya ay kailangang pasanin at ilibing sa libingan ng mga intsik.

Gayunman, dahil nga sa malakas ang buhos ng ulan at kabigatan ng bangkay, minarapat na lamang na itapon niya ito sa lawa. Ito ay dahil sa utos ng malaking kura na si Padre Garrote.

Kabanata XIII
Mga Unang Banta ng Unos

Buod

Dumating si Ibarra sa libangan at hinanap ang puntod ng ama- si Don Rafael. Kasama niya ang isang matandang utusan niya. Sinabi ng matanda kay Ibarra, na si Kapitan Tiyago ang nagpagawa ng nitso ni Don Rafael. Ito anya ay tinaniman niya ng mga bulaklak ng adelpa at sampaga at nilagyan ng krus.

Nakita nina Ibarra at matanda ang sepulturero. Sinabi nila ang palatandaan ng libingan ni Don Rafael. Tumango ang tagapaglibing. Pero, nasindak si Ibarra ng ipagtapat ng sepulturero na kanyang sinunog ang krus at itinapon naman ang bangkay sa lawa dahil sa utos ni Padre Garrote. Higit umanong mabuti na mapatapon ang bangkay sa lawa kaysa makasama pa ito sa libingan ng mga intsik.

Parang pinagtakluban ng langit at lupa si Ibarra. Nasindak siya ng husto. Ang matanda naman ay napaiyak sa kanyang narinig. Parang baliw na nilisan ni Ibarra ang kausap hanggang sa makasalubong niya si Pari Salvi na nakabaston na may puluhang garing.

Kaagad na dinaluhong ni Ibarra si Pari Salvi. Bakas sa mukha ni Ibarra ang nagalalatang na poot at galit sa dibdib. Nararamdaman iyon ni Pari Salvi. Tinanong ni Ibarra si Pari Salvi kung bakit nagawa nila ang malaking kalapastangan sa kanyang ama. Sumagot si Pari Salvi na hindi siya ang may kagagawan niyon kundi si Padre Damaso na tinawag na Padre Garrote.

Kabanata XIV
Si Pilosopo Tasyo

Buod

Si Pilosopo Tasyo ay dating Don Anastacio. Siya ay laging laman ng lansangan, walang tiyak na direksyon ang kanyang paglalakad. Nang araw na iyon ay dumalaw din siya sa libingan upang hanapin ang puntod ng nasirang asawa. Ang pagkakilala kay Tasyo ng mga mangmang ay isang taong may toyo sa ulo o baliw.

Anak siya ng mayaman. Pero, dahil sa katalinuhan niya ay pinahinto sa pag-aaral mula sa dalubhasaan ng
San Jose. Natatakot kasi ang kanyang ina, na dahil sa pagtatamo niya ng higit na mataas na kaalaman, baka makalimutan niya ang Diyos. Isa pa, gusto ng kanyang ina na siya ay magpare. Pero,hindi niya ito sinunod at sa halip ay nag-asawa na lamang siya. Gayunman, pagkaraan ng isang taon, namatay ang kanyang asawa. Inukol na lamang ni

Tasyo ang sarili sa pagbabasa ng mga aklat hanggang sa mapabayaan niya ang kanyang mga minanang kayamanan.
Bagamat nang hapong iyon mayroong babala na darating ang unos sapagkat matatalim na kidlat ang gumuguhit sa

nagdidilim na langit, masaya pa rin ang hitsura ni Pilosopo Tasyo. Ito ang ipinagtaka ng mga taong nakakausap niya. Tinanong siya kung bakit, Diretso ang sagot niya:"Ang pagdating ng bagyo ang tangi kong pag-asa sapagkat’t ito ang magdadala ng mga lintik na siyang papatay sa mga tao at susunog sa mga kabahayan. Sana magkaroon din ng delubyo sapagkat may sampung taon na ngayon, isinuwestiyon ko sa bawat kapitan ang pagbili nila ng tagahuli ng kidlat o pararayos ngunit ako’y pinagtawanan lamang ng lahat."

Ayon pa sa kanya, hindi binili ng mga kapitan ang kanyang pinabibili at sa halip ay mga paputok at kuwitis ang kanilang binili at binayaran ang bawat dupikal ng kampana, gayong sa agham ay mapanganib ang tugtog ng mga batingaw kapag kumukulog. Iniwanan ni Tasyo ang kausap at nagtuloy ito sa simbahan. Inabutan niya ang dalawang bata sa pagsasabing ipinaghanda sila ng kanilang ina ng hapunang pangkura. Tumanggi ang mga bata.

Lumabas ng simbahan si Tasyo at nagtuloy sa may kabayanan. Nagtuloy siya sa bahay ng mag-asawang Don Filipo at Aling Doray. Masayang sinalubong ng mag-asawa at itinanong kung nakita niya si Ibarra na nagtungo sa libingan. Sumagot siya ng oo sa pagsasabing nakita niya itong bumaba sa karwahe. Naramdaman niya, anya, ang naramdaman ni Ibarra nang hindi makita ang libing ng ama. Ayon kay Tasyo isa siya sa anim na kataong nakipaglibing kay Don Rafael.

Sa pag-uusap pa rin nila, nabanggit ni Aling Doray ang tungkol sa purgatoryo sapagkat nuon ay undas

nga. Sinabi ni Tasyo na hindi siya naninwala sa purgatoryo. Pero, sinabi niyang iyon ay mabuti, banal at maraming kabutihan ang nagagawa nito sa tao upang mabuhay ng malinis at dalisay na pamumuhay. Binigyang diin pa niya na ang purgatoryo ay siyang tagapag-ugnay ng namatay sa nabubuhay.

Pagkuwa’y nagpaalam na siya. Palakas ng palakas ang buhos ng ulan. Ito ay sinasalitan ng matatalim na kidlat at kulog. Siyang-siya si Pilosopo Tasyo sa gayong pangyayari sapagkat nakataas pa ang kanyang dalawang kamay at nagsisigaw habang naglalakad papalayo sa mag-asawa.

Kabanata XV
Ang mga Sakristan

Buod

Parang plegarya ang tunog ng kampanang binabatak ng magkapatid na sakristan na sina Crispin at Basilio. Sila ang kausap kanina ni Pilosopo Tasyo at sinabihan ng sila ay hinihintay ng kanilang inang si Sisa para sa isang hapunang pangkura. Sa anyo ng hitsura ng magkapatid mapagsisino na sila ya hilahod sa hirap.

Sinabi ni Crispin kay Basilio ng kung kasama sila ni Sisa. Disin
sana, siya ay hindi mapagbibintangang isang magnanakaw. At kung malalaman ni ni Sisa na siya ay pinapalo, tiyak hindi papayag ang kanilang ina. Ang anyo ng pangamba sa mukha ni Crispin ay nababakas. Idinadalangin na sana magkasakit silang lahat. Ang suweldo lang kasi ni ay dalawang piso sa isang buwan. Minultahan pa siya ng tatlong beses. Pero, hindi pumayag si Basilio sapagkat walang kakainin ang kanilang ina. Isa pa ang katumbas ng dalawang onsa ay P32.00. lubhang mabigat ito para kay Basilio.

Ipinakiusap ni Crispin na bayaran na lamang ni Basilio ang ibinibintang sa kanya. Pero, kulang pa ang sasahurin ni Basilio kahit magbayad sila. Dahil dito, nasabi ni Crispin na mabuti pa ngang magnanakaw na siya sapagkat maililitaw niya ito. At kung papatayin man siya sa palo ng kura at siya’y mamamatay magkakaroon naman ng mga damit si Sisa at ang kapatid na si Basilio. Nasindak ang huili sa binanggit ng kapatid.

Nag-aalala pa si Basilio na kapag nalaman ng kanilang ina napagbintangang nagnakaw si Crispin, tiyak na magagalit ito. Pero, sinabi ni Crispin na hindi maniniwala ang kanilang ina sapagkat ipikikita niya ang maraming latay na likha ng pagpalo ng kura at ang bulsa niyang butas-butas na walang laman kundi isang kuwalta na aginaldo pa niya noong paslo, na kinuha pa sa kanya ng hidhid na kura.

Gulo ang isip ni Crispin dahil mahirap na gusot na napasukan nilang magkapatid. Gusto niyang makauwi silang magkapatid upang makakain ng masarap na hapunan. Magmula ng mapagbintangan siyang nagnakaw, hindi pa siya pinapakain hangga’t hindi niya naisauli ang dalawang onsa. Maliwanag sa mga pahayag ni Crispin na kaya siya napagbintangang magnanakaw sapagkat ang kanilang ama ay mabisyo, lasenggero at sabungero.

Habang nag-uusap ang magkapatid, ang sakristan mayor ay walang kilatis na nakapanhik sa palapag na kinaroonan nila. Antimano, puyos ito sa galit. Sinabi niya kay Basilio na ito ay kanyang minumultahan dahil sa hindi tamang pagtugtog ng kampana. Kapagdaka, si Crispin naman ang hinarap at sinabing hindi ito makakauwi hanggang hindi niya inilalabas ang dalawang onsa na binibintang sa kanya. Tinangkang mangatwiran ni Basilio, pero sinanslaa siya ng sakristan mayor sa pagsasabing kahit na siya ay hindi makakauwi hanggang hindi sumasapit ang eksaktong ika-10 ng gabi. Gimbal si Basilio sapagkat ika-9 pa lamang ng gabi ay wala ng puwedeng maglakad sa lansangan kung gabi. Makikiusap pa
sana si Basilio, pero biglang sinambilat ng sakristan mayor si Crispin sa bisig at kinaladkad na papanaog sa hagdanan hanggang sa sila ay lamunin sa dilim. Dinig ni Basilio ang pagpapalahaw ng kapatid. Pero, wala siyang magawa, naiwan itong parang tulala. Ang bawat pagsampal ng sakristan kay Crispin ay sinusundan ng masakit na pagdaing. Nanlaki ang mata at nakuyom ni Basilio ang kanyang palad sa sinapit ng kapatid. Pumasok sa isip na kung kailan siya maaaring magararo sa bukid habang naririning niya ang paghingi ng saklolo ni Crispin. Mabilis na pumanhik siya sa ikalawang palapag ng kampanaryo. Mabilis na kinalag niya ang lubid na nakatali sa kampana at nagpatihulog na padausdos sa bintana ng kampanaryo. Nuon ang langit ay unti-unti ng nagliliwanag sapagkat humihinto na ang ulan

Kabanata XVI
Si Sisa

Buod

Ang kadiliman ay nakalatag na sa buong santinakpan. Mahimbing na natutulog ang mga taga-San Diego pagkatapos na makapag-ukol ng dalangin sa kanilang mga yumaong mga kamag-anak. Pero, si Sisa ay gising. Siya ay nakatira sa isang maliit na dampa na sa labas ng bayan. May isang oras din bago narating ang kanyang tirahan mula sa kabayanan.

Kapuspalad si Sisa sapagkat nakapag-asawa siya ng lalaking iresponsable, walang pakialam sa buhay, sugarol at palaboy sa lansangan. Hindi niya asikaso ang mga anak, tanging si Sisa lamang ang kumakalinga kay Basilio at Crispin. Dahil sa kapabayaan ng kanyang asawa, naipagbili ni Sisa ang ilan sa mga natipong hiyas o alahas nito nuong sila siya ay dalaga pa. Sobra ang kanyang pagkamartir at hina ng loob. Sa madalang na paguwi ng kanyang asawa, nakakatikim pa siya ng sakit ng katawan. Nananakit ang lalaki. Gayunaman, para kay Sisa ang lalaki ay ang kanyang bathala at ang kanyang mga anak ay anghel.

Nang gabing iyon, abala siya sa pagdating nina Basilio at Crispin. Mayroong tuyong tawili at namitas ng kamatis sa kanilang bakuran na siyang ihahain niya kay Crispin. Tapang baboy-damo at isang hita ng patong bundok o dumara na hiningi niya kay Pilosopo Tasyo ang inihain niya kay Basilio. Higit sa lahat, nagsaing siya ng puting bigas na sadyang inani niya sa bukid. Ang ganitong hapunan ay tunay na pangkura, na
gaya ng sinabi ni Pilosopo Tasyo kina Basilio at Crispin ng puntahan niya ang mga ito sa simbahan.

Sa kasamaang palad, hindi natikman ng magkapatid ang inihanda ng ina sapagkat dumating ang kanilang ama. Nilantakang lahat ang maga pagkaing nakasadya sa kanila. Itinanong pa niya kung nasaan ang dalawa niyang anak. Nang mabundat ang asawa ni Sisa ito ay muling umalis dala ang sasabunging manok at nagbilin pa siya na tirahan siya ng perang sasahudin ng anak.

Windang ang puso ni Sisa. Hindi nito mapigilan na hindi umiyak. Paano na ang kanyang dalawang anghel. Ngayon lamang siya ngluto, tapos uubusin lamang ng kanyang walang pusong asawa.

Luhaang nagsaing siyang muli at inihaw ang nalalabing daing na tuyo sapagkat naalala niyang darating na gutom ang kanyang mga anak. Hindi na siya napakali sa paghihintay. Upang maaliw sa sarili, di lang iisang beses siya umawit nang mahina. Saglit na tinigil niya ang pagaawit ng kunduman at pinukulan niya ng tingin ang kadilimang bumabalot sa kapaligiran. Nagkaroon siya ng malungkot na pangitain. Kasalukuyan siyang dumadalangin sa Mahal Na Birhen, ng gulantangin siya ng malakas na tawag ni Basilio mula sa labas ng bahay.

Kabanata XVII
Si Basilio

Buod

Napatigagal si Sisa nang dumating si Basiliong sugatan ang ulo. Dumadaloy ang masaganang dugo. Ipinagtapat ni Basilio ang dahilan ng kanyang pagkakasugat. Siya ay hinabol ng mga guwardiya sibil at pinahihinto sa paglakad. Pero siya ay kumaripas ng takbo sapagkat nangangamba siyang kapag nahuli siya ay parurusahan siya at paglilinisin sa kuwartel. Dahil sa hindi niya paghinto siya ay binaril. Dinaplisan siya ng punglo sa ulo. Sinabi din niya sa ina na naiwan niya sa kumbento si Crispin. Nakahinga ng maluwag si Sisa. Ipinakiusap ni Basilio sas ina, na huwag sabihin kanino man ang dahilan ng kanyang pagkakasugat sa ulo. At sa halip ay sabihin na lamang na nahulog siya sa puno.

Tinanong ni Sisa kung bakit naiwan si Crispin. Sinabi ni Basilio na napagbintangan na nagnakaw ng dalawang onsa si Crispin. Hindi niya sinabi ang parusang natikman ng kapatid sa kamay ng sakristan mayor. Napaluha si Sisa dahil sa awa sa anak. Sinabing ang ma dukhang katulad lamang nila ang nagpapasan ng maraming hirap sa buhay. Hindi nakatikim ng pagkain si Basilio. Kaagad na sinayasat ng ang ina nang malaman na dumating ang ama. Alam niyang pagdumarating ang ama tumitiking ng bugbog ang ina. Nito. Nabanggit ni Basilio na higit na magiging mabuti ang kanilang kalagayan, kung silang tatlo na lamang. Hitsa puwera ang ama. Ito ay pinagdamdam ni Sisa.


Sa pagtulog ni basilio siya ay binangungot. Sa panaginip niya, nakita niya ang kapatid na si Crispin ay pinalo ng yantok ng kura at sakristan major hangang sa ito ay panawan ng malay tao. Dahil sa kanyang malakas na pagungol, siya ay ginising ni Sisa. Tinanong ni Sisa kung ano ang napanaginipan nito. Hindi sinabi ni Basilio ang dahilan at sa

halip , kanyang sinabi kung ano ang balak nito sa kanilang pamumuhay. Ang kaniyang balak ay (1) ihihinto na silang magkakapatid sa pagsasakristan at ipapakaon niya si Crispin kinabukasan din, (2) hihilingin niya kay Ibarra na kunin siyang pastol ng kanyang baka at kalabaw at (3) kung malaki-laki na siya, hihilingin niya kay Ibarra na bigyan siya ng kapirasong lupa na masasaka.

Sa pagsusuri ni Basilio sila ay uunlad sa kanilang pamumuhay dahil siya ay magsisipag sa pagpapayaman at paglilinang sa bukid na kanyang sasakahin kung saka-sakali.

Si Crispin ay mag-aaral kay Pilosopo Tasyo at si Sisa ay titigil na sa paglalamay ng mga tinatahing mga damit. Sa lahat ng sinasabi ni Basilio, si Sisa ay nasisiyahan. Ngunit lihim na napaluha ito sapagkat hindi isinama ng anak sa kanyang mga balak ang kanilang ama.

Kabanata XVIII
Mga Kaluluwang Naghihirap

Buod

Napuna ng mga manang na matamlay at tila may-sakit si Pari Salvi ng magmisa kinabukasan. Naruon sa kumbento ang mga manang at manong upang isangguni sa kura kung sino ang pipiliin niyang magsermon sa kapistahan ng bayan. Si Pari Damaso ba? Pari Martin o ang coordinator? Sa kanilang paghihintay, naging paksa sa kanilang usapan ang tungkol sa pagkakaroon ng ‘indulhensiya plenarya,’ na siyang tanging kailangan ng mga kaluluwang nagdurusa sa purgatoryo upang mahango roon. Ang isang karaniwang indulhensiya sa kanilang pagkaalam ay katumbas na ng mahigit na 1,000 taong pagdurusa sa purgatoryo. Ang mga manang na nag-uusap ay pinangungunahan ng isang batang-batang balo, Manang Rufa at Manang Juana. Dahil sa kanilang kaabalahan sa pag-uusap, hindi nila napansin ang pagdating ni Sisa.

Siya ay mayroong sunong na bakol na puno ng sariwang gulay na pinitas niya sa kanyang halamanan. Mayroon din siyang halamang dagat na katulad ng pako, na paboritong gawing salad ng kura. Suot niya ang kanyang pinakamagandang damit. Tulog pa si Basilio ng umalis siya sa kanilang dampa.

Dumiretso si Sisa sa kusina ng kumbento. Inaasahan niya na marinig ang tinig ni Crispin. Ngunit hindi niya ito marinig. Binati niya ang nga sakristan at kawasi sa kumbento. Hindi siya napansin ng mga ito. Kung kaya’t siya na mismo ang nag-ayos sa mga dala niyang gulay sa isang hapag.

Nakiusap si Sisa sa tagapagluto kung maari niyang makausap ang pari. Pero, sinabi sa kanyang hindi sapagkat may sakit ito. Tinanong niya ang tagapagluto, Kung nasaan si Crispin.

Ang sagot sa kanyang tanong ay parang bombang sumabog sa kanyang pandinig: Si Crispin ay nagtanan din pagkatapos na makapagnakaw ng dalawang onsa at pagkawala ng pagkawala ng makapatid. Naipagbigay alam na ng alila sa utos ng kura ang pangyayari sa kwartel. Ang mga guwardiya sibil ay maaring nasa dampa na nina Sisa upang hulihin ang magkapatid, pagdiin pa ng alila.

Nangatal si Sisa. Naumid ang labi. Mabilis na tinakpan ang kanyang dalawang tainga nang paratangan siya ng alila na isang inang walang turong mabuti sa mga anak dahil nagmana ito sa ama.

Tuliro siyang nagtatakbong nilisan ang kumbento. Gulong-gulo ang isip.

Kabanata XIX
Mga Suliranin ng Isang Guro

Buod

Kahit na dumaan ang malakas na bagyo,ang lawa ay hindi gaanong nabagabag. Palibhasa ito ay napapaligiran ng mga bundok. Sa atbi ng lawa, nag-uusap sina Ibarra at ang binatang guro. Itinuro ng

guro kay Ibarra kung saang panig ng lawa itinapon ang labi ni Don Rafael. Sang –ayon sa kanya, kasama si Tenyente Gueverra nuong itinapon ang bangkay. Wala siyang tanging magawa nuon kundi makipaglibing.

Malaki ang utang na loob kay Don Rafael. Nuong bagong
salta ito sa San Diego, ang Don ang tumustos sa kanyang mga pangangailangan sa pagtuturo. Sinabi ng guro kay Ibarra na ang malaking suliranin niya at ng mga mag-aaral ay ang kakulangan ng magagastos.

Malaki ring problema anya, ang kawalan ng pagtutulungan ng mga magulang at mga taong nasa pamahalaan. Lumilitaw na hindi ang lahat ng mga pangangailangan ng mga batang nag-aaral na katulad ng mga libro na karaniwang nasusulat sa wikang Kastila at ang pagmememorya ng mga bata sa mga nilalaman nito. Dahil din sa kakulangan ng mga bahay-paaralan, ang klase ay ginaganap sa silong ng kumbento sa tabi ng karwahe ng kura.

Nasanay ang mga bata na bumasa ng malakas. Ito ay nakakabulabog sa kura, kaya nakakatikim ng sigaw, at mura ang mga bata at guro.

Nabanggit din ng guro kay Ibarra na dahil sa pagbabagong kanyang ginawa, madaling natutuhan ng mga mag-aaral ang wikang kastila. Pero siya ay nilait ni Pari Damaso sa pagsasabing ang wikang kastila ay hindi nababagay sa katulad niyang mangmang. Ang kailangan lamang niyang matutuhan ay tagalog.

Ipinaris pa siya ni Pari Damaso kay Maestro Circuela, isang guro na di marunong bumasa ngunit nagtayo ng eskwela at nagturo ng pagbasa sa kanyang mga estudyante. Labag man sa kanyang kalooban, wala siyang magawa kundi sumunod kay Pari Damaso. Pero, nag-aral din ang guro ng wikang kastila oara sa kanyang oansariling interes.

Sobra ang pakialam ni Pari Damaso sa guro. Nang huminto ang guro sa paggamit ng pamalo sa pagtuturo. Siya ay ipinatawag ng kura upang ipabalik sa kanya ang pagagmit ng pamalo saspagkat mabisa ito sa pagtuturo. Tumututol man sa kanyang kalooban, sumunod din siya saspagkat mismong mga magulang ay napahinuhod ni Pari Damaso na ibalik ang pamalo sa pagtuturo,. Dahil ssa naging sukal sa kalooban ang pagtuturo, nagkasakit ang guro. Nang ito ay guamling at bumalik sa serbisyo, kakarampot na lamang ang kanyang tinuturuan. Sa kanyang pagbabalik, nagkaroon ng bagong kura. Hindi na si Pari Damaso. Nabuhayan siay ng pag-asa. Sinikap niyang isalin sa wikang tagalog ang mga aklat na nasusulat sa wikang kastila.

Bukod dito, dinagdagan niya ang mga aralin sa katesismo,pagsasaka,kagandahang asal na hango sa Urbanidad ni Hustensio at Felisa at sa Kasasysayan mg Pilipinas. Pero, sa lahat ng mga araling ito dapat unahin ang pagtuturo ng relihiyon , ayon sa mga bagong kura nang ipatawag niya ang guro. Nagkomit si Ibarra na tutulungan niya ang guro sa pamamgitan ng pulong sa tribunal na kanyang dadaluhan sa paanyaya ng tinyente mayor.

Kabanata XX
Ang Pulong sa Tribunal

Buod

Ang tribunal ay isang malaking bulwagan na siyang pinagtitipunan at lugar na pulungan mga may kapangyarihang mga tao sa bayan. Nang duting sina Ibarra at ang guro, nagsissimula na ang pagpupulong. May dalawang pangkat na nakapaqligid sa mesa. Ito ay binuo ng dalawang lapian sa bayan. Ang conserbador ay pangkat ng mga matatanda. Ang isa naman ay pangkat ng mga liberal na binubuo ng mga kabataan. Ito ay pinamumunuan ni Don Felipo. Pinagtatalunan nila ang tungkol sa pagdaraos ng pista ng
San Diego. May labing isang araw na lamang ang nalalabi at pista na. Tinuligsa ni Don Felipo ang tinyente mayor at kapitan dahil malabo pa ang mga paghahanda sa piyesta.

Kung saan-saan napunta ang kanilang pulong. Nagsalita pa si Kapitan Basilyo,isang mayaman na nakalaban ni Don Rafael. Walang binesa at walang kawawaan ang talumpati niya. Dahil dito,isinahapag ni Don Felipo ang isang mungkahi at talaan ng mga gastos. Ang mungkahi niya ay magtayo ng isang malaking tanghalan sa liwasang bayan at magtanghal ng komedya sa loob ng isang linggong singkad. Ang dulaan ay nagkakahalaga ng P160.00 samantalang ang komedya ay P1,400 na tig-P200. Bawat gabi. Kailangan din ang mga paputok na paglalaanan ng P1,000. Binatikos si Don Felipo sa kanyang mga mungkahi, kung kaya’t iniatras niya ang mga ito.

Sumunod na nagpananukala naman ay ang kabisa na siyang puno ng mga matatanda. Ang kanyang mungkahi (1) tipirin ang pagdiriwang (2) walang paputok (3) ang magpapalabas ng komedya ay taga San Diego at ang paksa ay sariling ugali upang maalis ang mga masamang ugali at kapintasan.

Nawalang saysay din ang panukala ng kabisa sapagkat ipinahayag ng kapitan na tapos na ang pasya na kura na tungkol sa pista.Ang pasya ng kura ay ang pagdaraos ng anim na prusisyon, tatlong sermon, tatlong misa mayor at komedya sa Tundo. Ito ang gusto ng kura, kaya sumang-ayon na lamang ang dalawang pangkat.

Nagpaalam si Ibarra sa guro at ipinaalam na siya’y pupunta sa ulumbayan ng lalawigan upang lakarin ang isang mahalagang bagay.

Kabanata XXI
Mga Pagdurusa ni Sisa

Buod

Lito ang isip na tumatakbong pauwi si Sisa. Matinding bumabagabag sa kanyang isip ang katotohanang sinabi sa kanya ng kawaksi ng kura.
Para siyang tatakasan ng sariling bait sa pag-iisip kung paano maiililigtas sina Basilio at Crispin sa kamay ng mga sibil. Tumindi ang sikdo ng kanyang dibdib nang papalapit na siya sa kanyang bahay ay natanaw na niya nag dalawang sibil na papaalis na. Saglit na nawala ang kaba sa kanyang dibdib. Hindi kasama ng mga sibil ang isa man sa kanyang anak.

Gayunman, sa sumunod na sandali, muling sinakmal ng matinding pangamba si Sisa. Nang makasalubong niya ang dalawang sibil. Pilit na tinatanong siya kung saan niya diumano itinago ang dalawang onsang ninakaw ng kanyang anak. Pilit na pinaamin din siya tungkol sa paratang ng kura. Kahit na magmamakaawa si Sisa, hindi rin pinakinggan ang kanyang pangangatwiran. Hindi siya pinaniwalaan ng mga sibil. At sa halip pakaladkad na sinama siya sa kuwarter.

Muling nagsumamo si Sisa, pero mistulang bingi ang kanyang mga kausap. Ipinakiusap ni Sisa na payagan siyang mauna ng ilang hakbang sa nga sibil habang sila ay naglalakad patungong kuwartel kapag sila ay nasa kabayabnan na.

Pagdating nila sa bayan, tiyempong katatpos pa lamang ng misa. Halos malusaw sa kahihiyan si Sisa. Kaagad na ipinasok siya sa kwartel. Nagsumiksik siyang parang daga sa isang sulok. Nanlilimahid at iisa ang kanyang damit. Ang buhok naman ya daig pa ang sinabungkay nag dayami. Gusot-gusot ito. Ang kanyang isip ay parang ibig ng takasan ng katinuan

Sa bawat paglipas ng sandali, nadagdagan ang kasiphayuan ni Sisa. Magtatanghali, nabagbag ang damdamin ag Alperes. Iniutos na palayain na si Sisa. Ngunit hinang hina na siya. May dalawang oras din siyang nakabalndra sa isang sulok.

Painot-inot na naglakad si Sisa hanggang sa muli siyang makarating sa kanyang bahay. Dagling umakyat siya sa kabahayan . Tinawag ang pangalan ng mga anak. Paulit-ulit, parang sirang plaka. Ngunit hindi niya ito makita, kahit na panhik panaog ang ginawa niya. Tinungo niya ang gulod ,at sa may gilid ng bangin. Wala ang kanyang hinahanap. Ptakbo siyang bumalik sa bahay.

Natapunan niya ng pansin, ang isang pilas ng damit ni Basilio na may bahid ng dugo. Hawak ang damit, pumanaog siya ng bahay at tiningnan sa sikat ng araw ang pilas ng damit na nababahioran ng dugo. Nilulukob ng matinding nerbiyos ang buong katawan. Ano na nag nangyari sa kanyang mga anak. Hindi madulumat ang nararamdaman niyang kasiphayuan.

Naglakad-lakad siya kasabay ng pasaglit-saglit na pasigaw ng malakas. Ang banta ng pagkabaliw ay unti unting lumalamon sa kanyang buong pagkatao.

Kinabukasan, nagpalaboy-laboy sa lansangan si Sisa. Ang malakas na pag-iyak, hagulgol at pagsigaw ay nagsasalit at kung minsan ay magkasabay na ipinakita ang kanyang kaanyuan. Lahat ng mga taong nakakasalubong niya ay nahihintakutan sa kanya.

Kabanata XXII
Liwanag at Dilim

Buod

Magkasamang dumating si Maria at ang kanyang Tiya Isabel sa
San Diego para sa pistang darating. Naging bukambibig ang pagdating ni Maria sapagkat matagal na siyang hindi nakakauwi sa bayang sinilangan. Isa pa, minamahal siya ng mga kababayan dahil sa kagandahang ugali, kayumian at kagandahan. Labis na kinagigiliwan siya. Sa mga taga San Diego, ang isa sa kinapapansinan ng malaking pagbabago sa kanyang ikinikilos ay si Padre Salvi.

Lalong pinag-usapan si Maria, nang dumating si aIbarra at madalas na dalawin ito. Sinabi ni Ibarra kay Maria na handa na ang lahat para sa gagawin nilang piknik kinabukasan. Ikinatuwa ito ni Maria sapagkat makakasama na naman niya sa pamamasyal ang kanyang dating kababata sa bayan.

Ipinakiusap ni Maria sa kasintahan na huwag ng isama ang kura sa lakad nila sapagkat magmula ng dumating siya sa bayan nilulukob siya ng pagkatakot sa tuwing makakaharap niya ang kura. Malagkit kung tumingin ang kura kay Maria at mayroong ibig ipahiwatig ang mga titig nito. Kung kaya, tuwirang hihingi ni Maria kay Ibarra na huwag ng isama sa pangingisda si Padre Salvi.

Pero, sinabi ni Ibarra na hindi niya mapagbibigyan ang kahilingan ni Maria sapagkat yaon ay lihis sa kagandahang-asal at kaugalian ng mga taga-
San Diego.

Naputol ang kanilang pag-uusap ng biglang dumating si Padre Salvi. Humingi ng paumanhin si Maria sa dalawa at iniwanan ang mga ito sa pagsasabing masakit ang kanyang-ulo.

Inanyayahan ni Ibarra si Padre Salvi na sumama sa kanilang piknik. Inaasahan iyon ng kura, kaya na kaagad na tinanggap niya ang paanyaya.

Laganap na ang dilim ng magpaalam si Ibarra na uuwi na. Sa daan, nakasalubong niya ang isang lalaki na dalawang araw ng naghahanap sa kanya. Hiningi ng lalaking nakasalubong ni Ibarra ang tulong nito tungkol sa kanyang problema sa asawa at mga anak.

At sabay na nawala sa pusikit na dilim sina Ibarra at ang lalaki.

Kabanata XXIII
Ang Piknik

Buod

Madilim–dilim pa nagsigayak na ang mga na ang mga kabataan,kadalagahan at ilang matatandang babae na patungo sa dalawang bangkay nakahinto sa pasigan. Ang mga kawaksing babae ay mayroong sunung-sunong na mga bakol na kinalalagyan ng mga pagkain at pinggan. Ang mga bangka ay nagagayakan ng mga bulaklak, mga iba,t-ibang kulay na kagaya ng gitara, alpa,akurdiyon at tambuli.

Si Maria Clara ay kaagapay ang mga matatalik nitong kaibigan na sina Iday, Victorina, Sinang at Neneng. Habang naglalakad masaya silang nagkukuwentuhan at nagbibiruan. Paminsan-minsa ay binabawalan sila ng mga matatandang babae sa pangunguna ni Tiya Isabel. Pero, sige pa rin ang kanilang kuwentuhan.

Nag-tigisang bangka ang mga dalaga sapagkat lulubog daw ang kanilang sinasakyan. Dahil dito,mabilis na lumipat ang ilang kabinataan sa bangkang sinasakyan ng mga dalagang kanilang pinipintuho. Si Ibarra ay napatabi kay Marai. Si albino ay kay
Victoria. Natameme sa pagkakagulo ang mga dalaga .

Ang piloto o ang sumasagwan sa dalawang bangkang para umusad sa tubig ay isang binatang may matikas na anyo,matipuno ang pangangatawan,maitim,mahaba ang buhok at siksik sa laman. Ito ay si Elias.

Habang hinihintay na maluto ang agahan. Si Maria ay umawit ng Kundiman. Balana ay hindi nakaimik. Sinabi ni Andeng na nakahanda na ang sabaw para sa isisigang na isda.


Ang mga nagpipiknik ay nasa may baklad na ni Kapitan Tiyago. Ang magbibinatang anak ng isang mangingisda ay namandaw sa baklad. Ngunit,kaliskis man ng isda ay walang nasalok.

Si
Leon na katipan ni iday ang kumuha ng panalokm.Isinalok ito. Ngunit,wala ring nahuling isda. Sinabi na ang kawalan ng isda sa lawa.sSgawan ang mga babae na baka mapahamak ito. Pero, pinayapa sila ng ilang mga kalalakihan sa pagsasabing sanay si Elias na humuli ng buwaya.

Ilang saglit lang, nahuli na ni Elias ang buwaya. Pero higit na malakas ang buwaya, nagagapi si Elias. Dahil dito, kumuha ng isang punyal si Ibarra at lumundag din sa lawa. Hindi hinimatay si Maria Clara sapagkat ang mga ‘dalaga
noon ay hindi marunong mahimatay.’

Biglang umalimbukay ang pulang tubig. Lumundag pa ang isang anak ng mangingisda na may tangang gulok. Pamayamaya’y lumitaw sin a Ibarra at ang piloto o si Elias na dahil iniligtas siya ni Ibarra sa tiyak na kapahamakan, utang niya ang kanyang buhay dito.

Natauhan mula sa pagkapatda si Maria ng lumapit sa kanya si Ibarra. Nagpatuloy ang mga magkakaibigan sa pangingisda at nakahuli naman ng marami. Nagpatuloy sila sa gubat na pag-aari ni Ibarra. Nananghalian sila sa lilim ng mayatabong na punong- kahoy na tumutunghay sa batisan.

Kabanata XXIV
Sa Kagubatan

Buod

Pagkatapos na makapagmisa ng maaga si Pari Salvi, nagtuloy ito sa kumbento upang kumain ng almusal. May inabot na sulat ang kanyang kawaksi. Binasa niya ito. Kapagdaka’y nilamutak ang liham at hindi na nag-almusal. Ipihanda niya ang kanyang kaerwahe at nagpahatid sa piknikan.


Sa may di – kalayuan, pinahinto niya ang karwahe. Pinabalik niya sa kumbento . Namaybay siya sa mga latian hanggang sa maulinigan niya si Maria na naghahanap ng pugad ng gansa. Naniniwala ang mga dalaga na sinuman ang makakita ng pugad upang masundan niya at makita parati si Ibarra nang hindi siya makikita nito.

Tuwang-tuwa si Pari Salvi sa panood sa papalayong mga dalaga. Nais niyang sundan ang mga ito. Pero, ipinasya niyang hanapin na lamang ang mga kasama nito. Nang punahin ng mga kasama nito tungkol sa sa kanyang galos, sinabi niyang siya ay naligaw.

Pagkaraang makapananghali, napag-usapan nina Padre Salvi ang taong tumatampalasan kat Padre Damaso na naging dahilan ng pagkakasakit nito. Kamala-mala, dumating si Sisa. Nakita siya ni Ibarra, kaya kaagad na iniutos na pakainin ito. Ngunit, mabilis na tumalilis si Sisa.

Napunta ang usapan sa pagkawala nina Crispin at Basilio, mga sakristan ni Pari Salvi. Naging maigting ang pagtatalo nina Pari Salvi tt Don Felipo sapagkat sinabi ng Don na higit pang mahalaga sa kura ang paghahanap sa nawawalang onsa kaysa sa kanyang dalawang sakristan.

Namagitan na si Ibarra sapagakt magpapangana na ang dalawa. Sinabi niya sa mga kaharap na siya na ang kukupkup kay Sisa. Kadagdaka’y nakiumpok na si Ibarra sa mga nagsisipaglarong biinata at dalaga na naglalaro ng Gulong Ng Kapalaran. Nagtanong si Ibarra kung magtatagumpay siya sa kanyang balak. Inihagis niya ang dais at binasa siya ang sagot na tumama sa: " Ang pangarap ay nanatiling pangarap lamang." Ipinihayag niyang nagsisinungaling ang aklat ng Gulong ng Kapalaran.

Mula sa kanyang bulsa, inilabaas niya ang isang kapirasong sulat na nagsasaad na pinatibay na ang kanyang balak na magtayo ng bahay-paaralan. Hinati ni Ibarra ang sulat, ang kalahati ay ibinigay kat Maria at ang natitirang kalahati ay kay Sinang na nagtamo ng pinakamasamang sagot sa kanilang paglalaro. At iniwanan na ni Ibarra sa pagalalaro ang mga kaibigan.

Dumating si ari Salvi. Walang sabi- sabing hinablot ang aklat at pinagpunit-punit ito. Malaking Kasalanan, anya ang maniwala sa aklat sapagkat ang mga nilalaman nito’y pawang kasinungalingan. Nabanas si

Albino at sinabihan ang Kura na higit na malaking kasalanan ang pangahasan ang hindi kanya at walang pahintulot sa pagmamay-ari nito. Hindi na tumugon ang kura at sa halip ay biglang tinalikuran ang magkakaibigan at nagbalik na ito sa kumbento.

Sa darating naman ang apat na sibil at ang sarhento. Hinahanap nila si Elias na siya umanong tumampalasan kay Padre Damaso. Inusig nila si Ibarra dahil sa pag-aanyaya at pagkupkop sa masamang tao. Pero, tinugon sila ni Ibarra sa pagsasabing walang sinuman ang maaring makialam sa mga taong kanyang inaanyayahan sa piging kahit na sinuman ang mga taong ito. Ginagulad ng mga sibil at sarhento ang gubat upang hanapin si Elias na umano’y nagtapon din sa labak sa alperes. Ni bakas ni Elias ay wala silang nakita.

Nagpasyang umalis na sa gubat ang mga dalaga at binat ng unti-unting lumalaganap ang dilim sa paligid. Magtatakipsilim na.

Kabanata XXV
Sa Tahanan ng Pilosopo

Buod

Pagkaraang libutin ni Ibarra, nagsadya ito sa bahay ni Mang Tasyo. Inabutan niya ito ng nagsusulat ng heroglipiko sda wikang Pilipino. Abala ito, kaya ninais niyang huwag ng gambalain ang matanda. Pero napuna nito ng siya ay papanaog na. Pinigilan si Ibarra, Sinbi ni Mang Tasyo na ang sinusulat niya ay hindi mauunawaan ngayon. Ngunit, ang mga susunod na salin- lahi ay maiintidahan ito sapagkat ang mga ito ay higit na matalino at malamang hindi nahihimbing sa panahon ng kanilang mga ninuno.

Ipinalagay ni Ibarra na siya ay dayuhan sa sariling bayan at higit namang kilala si Mang Tasyo ng mga tao.. Kung kaya’t isinangguni niya ang kanyang balak tungkol sa pagpapatayo ng paaralan. Pero, sinabi ng matanda na huwag siyang sangguniin sapagkat itinuturing siyang baliw ni Ibarra, at sa halip ay kanyang itunuro sa binata ang
Kura, ang kapitan ng bayan at ang lahat ng mayayaman sa bayan. Ayoon pa rin sa kanya, ang mga taong kanyang tinutukoy ay magbibigay ng masasamang payo subalit ang pagsangguni ay hiindi nangangahulugan ng pagsunod. Sundin lamang kunwari ang payo at ipakita ni Ibarrang ang kanyang ginagawa ay ayon sa mga pinagsangunian.

Tinugon ni Ibarra si Mang Tasyo na maganda ang kanyang payo peero mahirap gawin sapagkat kinakailangan pa bang bihisan ng kasinungalingan ang isang katotohanan. Maagap na tumugon din ang matanda na higit pa sa pamahalaan ang kapangyarihan ng isang uldog, nagtagumpay lamang ang binata kung ito ay tutulungan at kung hindi naman. Ang lahat ng kanyang mga pangarap ay madudurog lamang sa matitgas na pader ng simbahan. Matindi ang paniniwala ni Ibarra na siya ay tutulungan kapwa ng bayan at pamahalaan.

Nagpatuloy na magkaroon ng tunggalian ng paniniwala sina Mang Tasyo at Ibarra. Ayon pa rin kay Mang Tasyo ang gobyerno ay kasangkapan lamang ng simbahan. Na ito ay matatag sapagkat nakasandig sa pader ng kumbento at ito ay kusang babagsak sa sandaling iwan ng simbahan.

Sinabi ng binata na kasiyahan na niyang masasabi ang dipagdaing ng bayan. Ito ay hindi naghihrap tulad ng sa isang bansa sapagkat dati – rati tinatangkilik tayo ng relihiyon at ng pamahalaan. Pero, sinabi naman ni Mang Tasyo na pipi ang bayan kaya hindi dumaraing. Katunayan, anya darating ang panahong magliliwanag ang kadiliman at ang mga tinimping buntunghininga’y magsisiklab. Ang Bayan ay maniningil ng pautang at sa gayo’y isusulat sa dugo ang kanyang kasaysayan.

Ipinaliwanag ng binata na ang Pilipinas ay umiibig sa Espanya at alam ng bayan na siya ay tintangkilik. Kaya ang Diyos, ang Gobyerno at ang relihiyon ay di- papayag na sapitin ang araw na sinabi ni Mang Tasyo. Ikinatwiran naman ng matanda na tunay na mainam ang mga balak sa itaas ngunit hindi natutupad sa ibaba dahil sa kasakiman sa yaman at sa kamangmangan ng bayan. Sa palagay niya, ang dahilan ay sapat ang utos ng Hari ay nawawalang silbi sapagakat walang nagpapatupad. Dahil dito, ang aatupagin ng pamahalaan rito kundi ang magpayaman sa loob lamang ng tatlong taong panunukungkulan. Sa puntong ito, napuna ni Mang Tasyo na lumalayo na sila ni ibarra sa usapan. Inungkat muli ni Ibarra ang paghingi niya ng payo. Ang payo ng matanda ay kailangang magyuko muna si Ibarra ng ulo sa mga naghari-harian.


Hindi naatim ni Ibarra ang payo ng matanda at sa halip ayy sunod-sunod na tanong ang kanyang pinakawalan.(1)Kailangan bang magyuko at mapanganyaya? (2)Kailangan bang maapi upang maging mabutiing kriistiyano at parumihin ang budhi upang matupad ang isang layunin? (3)Bakit ako mangangayupapa kung ako ay nakapagtataas ng ulo?

Direkto sa punto naman ang sagot ni Mang Tasyo na "Sapagakat ang lupang pagatatamanan ninyo ay hawak ng inyong mga kaaway. Kayo ay mahina upang lumaban. Kailangang humalik muna kayo ng kamay!" Mariing sinalungat naman ni Ibarra ang pahayag na ito ng matanda sa pagsasabing:"humalik pagkatapos nilang patayin ang aking ama at hukayin sa libingan. Ako’y hindi naghihiganti sapagakat mahal ko ang aking relihiyon. Ngunit ang ank ay hindi nakaklimot!"

Sa sinabing ito ni Ibarra, Inimungkahi ng matanda na habang buhay sa ala-ala ng binata ang sinapit ng kanyang ama ay limutin muna niya ang tungkol sa kanyang balak na papapatayo ng paaralan. Kinakailangang gumawa na lamang siya ng ibang paraan na ikagagaling ng kanyang mga kababayan. Naunawaan ni Ibarra ang payo ng matanda, pero kailangang gawin niya abng naipangakong handog sa kasintahang si Maria. Humingi pa si Ibarra ng payo kay Mang Tasyo.

Isinama ng matanda ang binata sa may tabi ng bintana. Ang ibinigay nitong payo ay mga halimbawa. Itinuro ni Mang Tasyo kay Ibarra ang isang rosas na sa deami ng bulaklak ay yumuyuko sa lakas ng hangin. Kung ito ay magpapakatigas ng tayo, ang tangkay niya ay tiyak na mababali. Ang sinunod niyang itinuro ay matayog na puno ng makopa. Dati-rati, anya, ay isang maliit na puno ang itinanim. Ito ay tinukuran niya ng mga patpat hanggang sa kumapit ang mga ugat nito sa lupa. Kung ang puno ay itinanim niya ito ng malaki ay hindi mabubuhay sapagkat ibubuwal ng hangin. Ito ay ipinaparis niya kay Ibarra na parang isang punong inilipat sa isang lupaing mabato mula sa Europa. Kaya, kailangan nito ang sandalan. Isa pa, hindi kaduwagan ang pagyuko sa dumarating na punlo. Ang masama ay sumalubosdfng sa punlong iyon, upang hindi na muling makabangon.

Tinanong ng binata kung malilimot ng kura ang ginawa niya. Nag-aalala na baka pakitang –tao lamang ang pagtulong sa kanya dahil sa ang pagtutujro ay magiging kaagaw ng kumbwento sa kayamanan ng bayan.

Binigyan diin ni Mang Tasyo na hindi man magtatagumpay si Ibarra, ito ay maroon ding mapapala sapagkat tiyak na may lalabas na bagong pananim mula sa mga itinanim nito. At ang binata ay magsisilbing isang mabuting halimbawa sa iba na natatakot lang magsimula. Kinamayan ni Ibarra si Mang Tasyo at sinabing kakausapin niya ang kura na marahil ay hindi naman kastulad ng umusig sa jkanyang ama. Ipakikiusap din niya sa kura na tangkilikin ang kaawa-awang balo at ang mga anak. Ilang saglit pa, tuluyang umalis na si Ibarra.

Kabanata XXVI
Ang Bisperas ng Pista

Buod

Ika-10 ng Nobyembre angn bisperas ng pista sa bayan ng San Diego.Naging masigla sa paghahanda ang kilusan sa lahat ng dako.Ang mga bintana ng bahay ay napapalamutian ng iba’t-ibang dekorasyon. May nagpapaputok ng kuwitis at may nagtutugtugan ng mga banda ng musiko.

Sa bahay ng mga nakakariwasa,nakaayos ang minatamis na bungang kahoy,may nakahandang pagkain ,alka na binili pa sa Maynila na katulad ng hamon at ng relyenong pabo,serbesa,tsanpan at iba pang klase ng alak na inangkat pa mula sa Europa.Ang mga pagkain ganito ay inuukol sa mga banyaga,kaibiganokaaway,at sa mga Pilipino, mahirap man o mayamanupang masiyahan sila sa pista.

Ang mga ilawang globong kristal na minana pa sa kanilang mga kanununuan ay inilalabas dinkabilang na ang kanyong binurdahan ng mga dalaga,belong

Ginansilyo ,alpombra,bulaklak na gawang kamay, banehang pilak na lalagyan ng tabako, sigarilyo,hitso at nganga.Dahil sa sobrang kintab ng sahig ay pwewdeng ng makapanalamin.Puno ng kurtinang sutla ang mga pinto at at pati ang mga santo at imahen ay nagagayakan din

Ang mga masasayang lugar ng San Diego ay tinayuan ng arkong kawayan. Naglagay naman ng malaking tolda at mayroong tukod sa may paligid ng patyo ng simbahan. Ang tolda ay mayroong tukod na

kawayan upang makadan ang prusisyon. Sa liwasang bayan naman ay itinayo ang magandang tanghalan siyang pagdarausan ng komedya ng mga taga-Tundo. Madalas na tinutogtug ang kampana kasdunod ang mga putok ng mgha kuwitis at bomba.

Lahat-lahat ay mayroong limang banda ng musiko at tatlong oirkestra ang inihanda sa para sa pagdiriwang ng pista. Sina Kapitan Tiyago at Kapitan Juaquin na may dalawang 18,000, ang intsik na si Carlos na siyang naglalagay sa sugal na liam-po at mga mamamayan buhat pa sa Lipa,Tanauan,Batangas at Sta.Cruz ang inaasahang na darating. Batay sa mga balita Si Padre Damaso ang magsesermon sa umaga at magiging bangkero naman pasgdating ng gabi. Ang mag magbubukid at taga bundok ay naghahanda ng manok,baboy bungangkahoy at mga gulay na dadalhin sa mayayamang may-ari na kanilang sinasaka.

Sa isang lugar naman na malapit sa bahay ni Ibarra, tinatapos ng mga trabahador ang katangang semento na siyang pagtatayuan ng bahay paaralan. Si Nol Juan, ang nangangasiwa sa mga manggagawa. Habang abala ang mga manggagawa,ipinaliliwanag ni Juan ang kanilang itatayo ay isang malaking paaralan. Ang isang panig ay para sa mga lalakiat ang ikalawa naman ay para sa mga babae. Ang paaralan ay magiging kauri ng mga modernong paaralan sa Alemenya. Batay sa planong ginawa ni Ginoong A, na siyang arkitekto ,ang tagiliran ng eskwela ay tatamnan ng maraming puno at gulay, magkakaroon ng bodega at piitan para sa mga batang tamad na mag-aral.

Sa proyekto ni Ibarra ay naghandog ng tulong ang mga mayayaman samantalang ang kura ay humiling na siya angn gawing padrino at magbabasbas sa paglalagay ng unang batosa huling araw ng pista. Sa mga pag-alok ng pagtulong ay tumanggi si Ibarra sapagkat hindi naman simabahan ang kanyang ipinagagawa. Sasagutin niya ang klahat ng gastos.

Dahil dito,siya ay hinangaan ng mga binata at nag-aaral sa Maynila. Ginawa siyang huwaran, ngunit karaniwan, ang atin lamang natutularan sa kanila ay maliliit na bagay na kanilang ginagawa at ang mga kasiraan ay napupuna tulad ng ayos ng kurbata, tabas ng kuwelyong damit, bilang ng butones ngtsaleko o amerikana. Nawala sa isipan ni Ibarra ang mga natatakot na hinala ni Mang Tasyo, at ito ay kanyang nasasbi ngunit tinugon siya nng matanda sa isang aral ni Balagtas na "Kung ang isalubong sa iyong pagdating may masayang mukha’t pakitang gilliw, lalong pag-ingata’t kaaway na lihim…siyang isaisip na kakabakahin.

Kabanata XXVII
Sa Pagtakip Salim

Buod

Sa lahat ng may handaan sa pista ng
San Diego, isa kay Kapitan Tiyago ang pinakamalaki. Sinadya niyang higtan sa dami ng handa ang mga taga lalawigan dahil kay Maria at Ibarra na kanyang mamanugangin.Dahil si Ibarra ay pinuri pa ng isang tanyag na diyaryo sa Maynila sa pagsasabing siya ay bihasa at mayamang kapitalista, Kastilang-Pilipino at iba pa.

Bago pa mang dumating ang talagang pista, ilang araw nang dumarating ang sari-saring inumin at pagkaing galing sa Europa sa tahanan ni Kapitan Tiyago. Sa pagdating ng Kapitan sa bisperas may pasalubong ito kay Maria na isang agnos na may brilyante at esmeralda at kapirasong kahoy na mula sa bangka ni San Pedro.

Kalugod-lugod ang pagkikita nina Kapitan Tiyago at Ibarra. May mga ilang kaibigang dalaga si Maria na kinumbidang mamasyal si Ibarra. Humingi ng pahintulot si Maria sa ama nito at siya ay pinahintulutan naman. Gayunman, nagbilin ang ama na kailangang umuwi bago maghapunan si Maria sapagkat darating si Padre Damaso. Mahigpit na inanyayahan naman ni Kapitan Tiyago si Ibarra na sa kanilang tahanan na siya maghapunan. Pero, nagdahilan si Ibarra na mayroon siyang hinihintay na bisita.

Pumanaog na ng bahay si Ibarra kasunod ang mga dalaga. Si Maria ay napagitna kina Iday at
Victoria at naglalakad siyang kasunod si Tiya Isabel. Siyang-siya si Maria sapagkat nakadama siya ng kalayaan sa labas ng kumbento. Ang mga naglalakad ay napatapat sa bahay ni Simang. Nanaog kaagad ito at sila ay inimbitang pumanhik muna. May bumati kay Ibarra kay at pinuri naman si Maria. Nakita ni Ibarra si Kapitan Basilio, na naging kaibigan at tagapagtanggol niya na sumama ito sa kanya kinagabihan. Sinabi niyang maglalagay ng isang munting bangka sa monte si Padre Damaso. Napangiti lamang si Ibarra. Hindi

masigurado kung ano ang ipinahihiwatig ng ngiting yaon, kung oo, o hindi.

Nakarating sila sa liwasang bayan. Nakita nila ang isang ketongin na nakasalakot at umaawit sa saliw ng kanyang gitara. Pinandidirihan at nilalayuan siya ng mga tao sapagkat natatakot silang mahawa ng sakit nito. Ang ketongin ay pinarusahan ng maraming palo dahil lamang sa pagliligtas niya sa isang nahulog sa mababaw na kanal.

Pagkakita ni Maria sa ketongin, sinagilahan siya ng pagkahabag. Kinuha ni Maria ang suot na agnos at nilagay sa bakol ng ketongin, sa pagtataka ng kanyang mga kasama. Kinuha ng ketongin ang agnos sa bakol at ito ay kanyang hinagkan. Sumunod ay lumuhod ito sa sa may harap ni Maria at isinubsob ang ulo at hinagkan ang mga bakas ng yapak ni Maria. Nagtakip ng mukha si Maria at pinahid ng panyo ang lubhang namamalisbis sa mukha.

Kamukat- mukat ay biglang lumapit ang baliw na si Sisa at hinawakan sa bisig ang ketongin. Ipinatanaw ni Sisa sa ketongin ang ilaw sa kampanaryo at sinabing naruroon ang anak niyang si Basilio na bumababa sa lubid. Itinuro rin niya ang ilaw sa kumbento at sinabing nandoroon naman ang anak niyang si Crispin. Binitiwan ni Sisa ang ketongin at umalis na kumakanta. Umalis na rin ang ketongin na dala ang bakol.

Sa gayong pangyayari, naibulong na lamang ni Maria na mayroon palang mga taong kulang-palad.

Kabanata XXVIII
Sulatan

Buod

Inilathala sa isang malaganap na pahayagan sa Maynila ang tungkol sa pista. Ginawa ito upang malaman ng banyaga na interesadong mabatid ang mga pamamaraan ng pagdaraos ng pista ng mga Pilipino. Nakasaad sa dyaryo na walng makakatulad sa karangyaan ng pista ng pinangangasiwaaan ng mga paring pransiskano, pagdalo ni Padre Hermando Sybila, mga kakilala at mamamayang Kastila at ginoo ng gabinete, Batanggas at Maynila.

Kabilang din sa balita ang pagkakaroon ng dalawang banda ng musiko noong bisperas ng pista. Ang pagsundo ng maraming tao at at mga makapangyarihan sa kura sa kumbento; ang paghahanda ng hapunan ng Hermana Mayor at at ang pagtungo sa tahanan ng madasaling si Don Santiago De los
Santos upang kaunin si Parde Salvi at Padre Damaso Verdolagas.

Nasabi din sa dyaryo ang pag-ganap sa sa dula ng mga balitang artistang sina Ratia Carvajal at Fernandez na kapwa hinahangaan ng lahat pero dahil sa kastila ang kanilang usapan, ang marurunong lamang ng espanyol ang mga nakakaintindi sa palabas. Higit na nasiyahan ang mga Pilipino sa komedyang tagalog. Ang hindi pag dalo ni Ibarra naman ay ipinagtaka ng lahat.

Alas once ng umaga, kinabukasan, idinaos ng birhen ang prusisyon ng birhen de la Paz. Dumaan ito sa paligid ng simbahan, na kasama ang karong pilak nina
Santo Domingo at San Diego. Isinunod naman kaagad ang misa kantada sa saliw ng orkestra at awit ng mga artista pag nagkatapos ng . Siyang-siya ang lahat sa sermon ni Padre Manuel Martin. Nagkaroon din ng sayawan at ang pinakamaringal ay ang pagsayaw ni Kapitan Tiyago. Ang nakita kay Maria na nakasuot mestisa at nagniningning sa brilyante ay humanga sa ganda.

Isang liham naman ni Kapitan Aristorenas kay Luis Chiquito ang nag-anyaya na ito’y dumalo sa pista upang makipasya at makipag-laro ng monte sa mga batikan tahur na sina Kapitan Tiyago, Pari damaso, Kapitan Juaquin, Kabesang Manuel at ang konsul.

Samantala, Tumanggap din ng lihan si Ibarra na dinala ni Andeng. Anang liham:

Crisostomo:

Ilan araw na ng hindi tayo nagkita. Ikaw raw ay may sakit, kaya’t ipinagdasal kita at ipinagtulos ng kandila kahit sinabi ni itay na hindi naman malubha. Kagabi, pinilit nila akong tumugtog at sumayaw kaya nayamot ako. May ganyan palang mga tao. Kung hindi lang talaga ako kwinentuhan ni Padre Damaso ay talagang iiwan ko sila.


Ipaabot mo saakin ang kanyang kalagayan at ipapadalaw kita kay Itay.. Ipaubaya mo na kay Andeng ang paglalagay ng iyong tsa, mahusay siya kaysa sa iyong katulong.

Maria Clara:

Habol:

Ako’y dalawin mo bukas, upang dumalo ako sa paglalagay ng unang bato sa paaralan. Paalam

Kabanata XXIX
Ang Umaga

Buod

Maagang pumasiyo sa lasangan ang mga banda ng musiko. Nagising ang mga nututulog. Muling narining ang tuong kampana at mga paputok.

Ang mga tao ay nagbihis na ng mga magara at ginamit ang mga hiyas na itinatago nila. Tanging si Pilosopong Tasyo lamang ang hindi nagpalit ng bihisan. Binati siya ng tinyente mayor. Sumagot ang Pilosopo na “Ang magsaya ay dinangangahulugan ng paggawa ng mga kabaliwan.” Ang pagsasaya, anya pagtatapon ng pera at tumatakip sa karaingan ng lahat. Si Don Felipo at sumang-ayon sa pananaw na itoni Tasyo subalitwala siyang magawa sa kagustuhan ng kapitan at ng kura.

Punong-puno ng tao ang patyo. Ang mga musiko ay walang tigil sa kalilibot. Binabatak naman ng mga hermana mayor ang mga tao upang tumikim ng kanilang inihandang pagkain.

Dahil sa mga tanyang na tao, mga kastila at alkalde ang magsisimba ng araw na iyon, si Padre Damaso, kaya nagpahiwatig siya na hindi makapagbibigay ng sermon kinabukasan. Pero, hindi siya natatanggi sapagkat sinabi ng mga kasama niyang pari na walang ibang nakakaalamat nakapag-aral sa buhay ni
San Diego kundi tanging siya lamang. Dahil dito, siya ay ginagamot ng babaing nangangasiwa sa kumbento.

Siya ay pinahiram ng langis sa leeg atdibdib, binalot ito ng pranela at hinilot. Pagkaraan ay nag-almusal si Padre Damaso ng ilang itlog na binati sa alak.

Eksaktong alas otso ng umaga, nang simula ang prisisyon. Ito ay dinaan sa ilalim ng tolda at inilawan ng matatandang dalaga na kausap sa kapatiran ni
San Francisco.
Naiiba ang prusisyon kaysa sa nagdaang araw sapagkat ang mga nagsisilaw ay nakaabitong ginggon. Sa suot na abito ay kaagad na makikilala ang mayayaman at mahihirap.

Natatangi ang karo ni
San Diego na sinusundan ng kay Francisco at ang Birheng de la Paz. Maayos ang prusisyon, ang tanging nagbago lamang ay si Pari Salve ang nasa ilalim ng palyo sa halip na si Pari Silyla. Ang prusisyon ay sinasabayan ng mga paputok ng kuwitis, awitin at tugtuging pangsimbahan.

Huminto ang karong sinusudan ng palyo sa tapat ng bahay nina Kapitan Tiyago. Nakadungaw sa bintana ang alkalde, si Kapintan Tiyago., si Maria, si Ibarra at ilan pang kastila. SiPadre Salve ay hindi bumati sa mga kakilala. Ito ay nagtaas lamang ng ulo mula sa kanyang matuwid na pagkakatayo.

Kabanata XXX
Sa Simbahan

Buod
Punong-puno ng tao ang simbahan. Bawat isa ay gustong makasawsaw sa agua bendita. Halos hindi na humihinga ang mga tao sa loob ng simbahan. Ang sermon ay binayaran ng P250, ikatlong bahagi ng ibinayad sa komedya na magatatanghal sa loob ng tatlong gabi. Naniniwala ang mga tao na kahit na mahal ang bayad sa komedya, ang manonood dito ay mahuhulog sa impierno ang kaluluwa. Ang mga nakikinig naman sa sermon ay tuloy-tuloy sa langit.

Habang hinihintay ang alkalde, walang tigil na nagpapaypay ng abaniko, sumbrero at panyo ang mga tao. Nagsisigawan at nag-iiyakan naman ang mga bata. Ang iba ay ina-antok sa may tabi ng kumpisalan.


Ilang saglit lang dumating ang alkalde kasama ang kanyang mga tauhan. Ang suot niya ay napapalamutian ng banda ni Carlos III at ng limang medalya sa dibdib. Inakala ng ilang tao na ang alakalde ay osang sibil na nagsuot-komedyante.

Sinimulan ang pagmimisa ni Padre Damaso. Humandang makinig ang lahat. Ang pari ay pinangungunahan ng dalawang sakristan sinusundan ng prayleng may hawak na kuwaderno. Pumanhik sa pulpito si Pari Damaso at at Pari Sibyla. Pero, tanging palibak ang inukol niya kay Pari Martin, na ang ibig sabihin ay higit na magaling ang isesermon niya kaysa kahapon.

Binalingan ni Padre Damaso ang kasamang prayle at pinabuksan ang kuwderno upang kumuha ng tala.

Kabanata XXXI
Ang Sermon

Buod
Pinatunayan ni Padre Damaso na kaya niyang magsermon sa wikang kastila at Tagalog. Ang pambungad na sermon ay hinalaw sa Aklat II, Kabanata IX, Salaysay 20 mga salitang winika ng Diyos sa pamamagitan ni Estres ng nagsasaad ng:Ibinigay mo sa kanila ang iyong mabuting espiritu upang silay’y turuan, hindi mo inaalis sa kanilang bibig ang iyong tinig at binigyan mo sila ng tubig mapawi ang kanilang pagkauhaw"

Humanga si Pari Sibyla sa pagkabigkas ni Padre Damaso at si Padre Martin ay napalunok ng laway dahil sa alam niyang higit na maagaling ang pambungad na iyon sa kanyang sariling sermon.

Nagpugay ang ari sa mga nagsimba. Lumingon siya sa likod at itinuro ang pintong malaki. Inakala ng sakristan yaon ay isang pagturo sa kanya upang isara ang lahat ng mga pintuan. Nagalinlangan anp alperes, iniisip niyang tatayo at aalis na. Ngunit, hindi niya magawa sapagkat nagsisimula ng magsalita ang predikador.

Sinabi ni pari Damaso na kanyang binitiwan ang mga pananalita ng diyos upang maging kapakikapakinabang na tulad ng isang binhing umuusbong at lumalaki sa lupain ng banal na si francisco. Hinikayat niya ang mga makasalanan na tularan ang mapagwaging si gideon, ang matapang na si David, ang mapagtagumpay na si Roldan ng kakkristiyanuhan, ang guwardiya sibil ng langit.

Nakita ni ari Damaso na napakunot – noo ang alperes sa kanyang tinuran. Kung kaya’t sa malakas na tinig, sinabi ni Damaso na "opo, ginoong Alperes, higit na matapang at makapangyarihan bgamat walang armas kundi isang krus na kahoy lamang. Natatalo nila ang mga tulisan ng kadiliman at lahat ng kampon ni Lucifer. Ang mga himalang likhang ito ay tulad ng paglikha kay diego de Alcala."

Ang mga bahaging ito ng sermon ay ipinahayag ni Pari damaso sa wikang Kastila, kaya hindi maiintiihan ng mga Indiyo. Ang tanging naunawaan ng karamihan ay ang salitang guwardiya sibil, tulisan,
San Diego at San Francisco. Umasim din ang muha ng alperes, kaya inakala ng marami na pinagalitan siya ni Pari Damaso dahil sa hindi pagkakahuli nito sa mga tulisan.

Nang mabanggit naman niya ang tungkol sa patente upang tukuyin ang pagwawalang – bahala ng mga tao sa kasalanan, isang lalaki ang namumutlang tumindig at nagtago sa kumpiskalan. Nagbebenta kasi siya ng alak at madalas na usigin siya ng mga karabinero dahil sa hinihingan siya ng patente.

Inaantok ang mga nakikinig. Si Kapitan Tiyago ay napahikab. Samantala, si Maria ay hindi nakikinig sa sermon sapagkat abala siya sa pagtingin sa kinaroroonan ni Ibarra na malapit lamanng sa kanya. Nang simulan na sa tagalog ang misa, ito ay tumagal ng tumagal. Lumilisya na si Padri Damaso sa sermon niya sapagkat puro panunumbat, sumpa, at pagtutungayaw ang isinasumbulat niya. Dahil dito,pati si Ibarra ay nabalisa lalo nang turulin ng pari ang tungkol sa makasalanang hindi nangungumpisal na namamatay sa bilangguan na walang sakramento sa simbahan. Hindi rin nakaligtas sa pag-aglahi ng pari ang mga mistisilyong hambog at mapagmataas, mga binatang salbahe at pilosopo...ang mga parinig na ito ay nadadama ni Ibarra. Pero, nagsawalang kibo na lamang siya.

Naging kabagot-bagot na ang sermon, kung kaya nagpakuliling na si pari Salvi upang huminto na si Damaso. Pero, sumabak pa rin sa pagsasalita ng may kalahating oras. Habang isinasagawa ang misa, isang lalaki (ito ay si Elias) ang lumapit kay Ibarra at nagbabala tungkol sa gagawing pagdiriwang sa paaralan. Kailangang maging maingat, anya si Ibarra sa pagbaba sa hukay at huwag lalapit sa bato

sapagkat maari siyang mamamatay. Nakilala ni Ibarra si Elias na kaagad namang umalis.

Kabanata XXXII
Ang Panghugos

Buod

Ipinakita ng taong madilaw kay Nor Juan kung paano niya mapapagalaw ang pampakilos ng kalong ang kanyang itinayo.
Aito ay mayroong walang metro ang taas , nakabaon sa lupa ang apat na haligi. Sa haligi nakasabit ang malalaking lubid kayaq tila napakatibay ng pagkayari at napakalaki. Ang bandang itaas naman ay mayroong banderang iba-iba ang kulay.

Tinignang mabuti ni Nor Juan kung paano ittinaas at ibinababa ang batong malaki na siyang ilalapat sa ilalim sa pamamagitan ng pag-aayos ng kahit isang tao lamang. Hangganghanga si Juan sa taong madilaw. Nagbubulungan sa pagpuri ang mga taong nasa paligid nila.

Sinabi ng taong madilaw kay Nor Juan na natutuhan niya ang paggawa ng makinarya kay Don Saturnino na nuno ni Don Crisistomo. Ito pa anya ay maraming nalalaman. Hindi marunong mamalo at magbilad sa araw ang kanyang mga tauhan;marunong ding gumising ng mga natutulog at magpatulog ng gising.

Sa kabilang dako, malakihan ang paghahanda ni Ibarra sa pagbabaon ng panulukang-bato ng bahay-paaralan. Sa ilalim ng maraming habong na itinayo ay pawang puno ng pagkain at inumin aalmusalin ng mga panauhing isa-isang sinudo ng mga banda at musiko. Ang mga naghanda sa almusal ay mga guro at mag-aaral.

Nagsimulang magbasbas si Pari Salvi sa pamamagitan ng pagbibihis ng damit na pang-okasyon. Ang mga mahahalagang kasulatan naman pati na ang mga medalya, salaping pilak at relikya ay inilulan na sa isang kahang bakal. Ang kahang bakalay ipinasok naman sa bumbong na yari sa tingga.

Hindi kumukurap si Elias sa pagkakatitig sa taong madilaw na siyang may hawak ng lubid. Ang lubid ay nakatali naman sa isang kalo na magtataas at magbaba ng batogn na ilalapat sa nakatayong bato sa ibaba. May uka sa gitna ang bato, Sa ukang ito ilalagay ang bumbong na tingga.

Bago simulan ang pagpapalitada, nagtalumpati muna sa wikang Kastila ang alkalde. Pagdaka’y isa-isa ng bumaba ang kura, mga prayle , mga kawani, ilang mayayamang bisita at Kapitan Tiyago para sa pasinaya. Dahil sa biro nio Kapitan Tiyago at amuki ng alkalde, napilitan ding bumaba si Ibarra. Hustong nasa ibaba ito, nang bigla na lamang humalagpos ang lubid sa kalo. Nagiba ang buong balangkas at umalumbukay ang makapal na alikabok. Nang mapawi ang usok, si Ibarra ay nakitang nakatayo sa pagitan ng bumagsak na kalo at ng batongbuhay.

Ang taong madilaw ay tinanghal na isang bangkay. Ito’y natabunan ng mga biga na nasa paanan ni Ibarra. Gusto ng alkalde na ipahuli ang nangasiwa sa pagpapagawa, na walang iba kundi si Nor Juan. Pero, nakiusap si Iabarra na siya na ang bahala sa lahat. Makaraang ipagtanong niya si Maria, kaagad na umuwi si Ibarra upang magpalit ng damit.

Isa si Pilosopong Tasyo sa nakasaksi sa maganap na pangyayari. Yaon daw ay isang masamang simula.

Kabanata XXXIII
Malayang Kaisipan

Buod
Panauhin ni Ibarra si Elias. Hiningi ni Elias sa binata na ipaglihim nito ang pagbibigay niya ng babala sa kanya. Isapa, si Elias ay nagbabayad lamang ng utang na loob sa kanya. Ipinaliwanag din niya na dapat pa ring mag-ingat si Ibarra sapaglkat sa lahat ng dako ito ay mayruong kaaway." Batas ng buhay ang di pagkakasundo. Lahat tayo’y may kalaban, mula sa pinakamaliit na kulisap hanggang sa tao; mula sa pinakadukha hanggang sa lalong mayaman at makapangyarihan," pagdidiin pa ni Elias.


Ang mga kaaway ni Ibarra ay naglilipana sa halos lahat ng lugar, dahil sa kanyang mga ninuno at ama na nagkaroon don ng mga kagalit, dahil na rin sa kanyang balak na pagpapatayo ng paaralan. Isa sa mga kaaway ni Ibarra ay ang taong madilaw. Umano’y narinig ni Elias ang taong madilaw ng sinundang gabi nakikipag-usap sa di kilalang tao at sinabing "hindi kakanin ng isda ang isang ito (Ibarra) tulad ng kanyang ama, makikita ninyo."

Ang ganitong natuklasan ni Elias ay kanyang ikinabahala sapagkat kahit na ipinagmamalaki ng taong madilaw ang kaalaman sa trabaho. Hindi ito humingi ng mataas na sahod ng magprisinta kay Nor Juan. Binanggit ni Ibarra na nanghihinayang sa pagkamatay ng taong dilaw sapagkat marami pa sanang mababatid 'buhat sa kanya. Pero, ikinatwiran ni Elias na maski na mabuhay ang taong madilaw inakala niyang matatakasan ang pag-uusig ng bulag na hukuman ng tao. Subalit sa kamatayan ng Diyos ang humatol at naging hukom.

Sinikap ni Ibarra na tuklasin ang tunay na pagkatao ni Elias, kung ito ay nakapag-aral o hindi. Ang sagot ni Elias ay: Napilitan akong maniwalang lubos sa Diyos sapagkat nawalan na ako ng tiwala sa Diyos. Alam ni Elias na marami pa ang mga taong gustong kumausap kay Ibarra kaya nagpaalam na ito. Pero, nangako siyang anumang oras na kailangan siya ay babalik siya sapagkat mayroon pa siyang tinatanaw na utang na loob kay Ibarra.

Kabanata XXXIV
Ang Pananghalian

Buod
Ang mga kilalang tao sa San Diego ay magkaharap na nanananghalian sa isang malaking hapag. Nakaluklok sa magkabilang dulo ng mesa sina Ibarra at ang alkalde. Nasa bandang kanan ni Ibarra si Maria at nasa kaliwa naman ang eskribano. Sa magkabilang panig naman nakaluklok sina Kapitan Tiyago, kapitan ng bayan, mga prayle, kawani at kaibigang dalaga ni Maria. Ganadong kumain ang lahat ng makatanggap ng telegrama sina Kapitan Tiyago, siya’y kaagad na umalis. Darating ang Kapitan Heneral at magiging panauhin ni Kapitan Tiyago sa kanyang bahay.

Hindi nasasabi sa kable, kung ilang araw na mananatili ang Kapitan Heneral sapagkat ito umano ay mahilig sa bagay-bagay na kataka-taka. Kung saan napasuot ang usapan ng mga kumakain. Ang hindi pag-imik ni Pari Salvi, ang hindi pagdating ni Padre Damaso, kawalan ng kaalaman ng mga magbubukid ng kobyertos at kung anong kurso ang ipapakuha nila sa kanilang mga anak.

Patapos na ang tanghalian nang dumating si Padre Damaso. Lahat bumati sa kanya, maliban kay Ibarra. Umiinit na ang usapan noon sapagkat nagsisimula ng ilagay ang mga tsampan sa kopa. Nahalata ng alkalde na panay ang pasaring ni Pari Damaso kay Ibarra. Sinikap na ibahin nito ang usapan, pero patuloy ang pari sa pagsasaring. Walang kibo na lamang si Ibarra. Pero, nang ungkatin ni Pari Damaso ang tungklol sa pagkamatay ng ama ni Ibarrang may kasamang pag-aglahi. Sumulak ang dugo ni Ibarra. Biglang dinaluhong niya si Pari Damaso at sasaksakin nito sa dibdib. Pero, pinigilan siya ni Maria. Gulo ang isip ni Ibarra na umalis at iniwan ang mga kasalo sa pananghalian.

El Filibusterismo: Mga Tauhan Ang nobelang "El Filibusterismo" ay isinulat ng ating magiting na bayaning si Dr. Jose Rizal na buong pusong inalay sa tatlong paring martir, na lalong kilala sa bansag na GOMBURZA - Gomez, Burgos, Zamora.

Tulad ng "Noli Me Tangere", ang may-akda ay dumanas ng hirap habang isinusulat ito. Sinimulan niyang isulat ito sa
London, Inglatera noong 1890 at ang malaking bahagi nito ay naisulat niya sa Bruselas, Belgica. Natapos ang kanyang akda noong Marso 29, 1891. Isang Nagngangalang Valentin Viola na isa niyang kaibigan ang nagpahiram ng pera sa kanya upang maipalimbag ang aklat noong Setyembre 22, 1891.

Ang nasabing nobela ay pampulitika na nagpapadama, nagpapahiwatig at nagpapagising pang lalo sa maalab na hangaring makapagtamo ng tunay na kalayaan at karapatan ang bayan.

Mga Tauhan:

Simoun
Ang mapagpanggap na mag-aalahas na nakasalaming may kulay

Isagani
Ang makatang kasintahan ni Paulita

Basilio
Ang mag-aaral ng medisina at kasintahan ni Juli

Kabesang Tales
Ang naghahangad ng karapatan sa pagmamay- ari ng lupang sinasaka na inaangkin ng mga prayle

Tandang Selo
Ama ni Kabesang Tales na nabaril ng kanyang sariling apo

Ginoong Pasta
Ang tagapayo ng mga prayle sa mga suliraning legal

Ben-zayb
Ang mamamahayag sa pahayagan

Placido Penitente
Ang mag-aaral na nawalan ng ganang mag-aral sanhi ng suliraning pampaaralan

Padre Camorra
Ang mukhang artilyerong pari

Padre Fernandez
Ang paring Dominikong may malayang paninindigan

Padre Florentino
Ang amain ni Isagani

Don Custodio
Ang kilala sa tawag na Buena Tinta

Padre Irene
Ang kaanib ng mga kabataan sa pagtatatag ng Akademya ng Wikang Kastila

Juanito Pelaez
Ang mag-aaral na kinagigiliwan ng mga propesor; nabibilang sa kilalang angkang may dugong Kastila

Makaraig
Ang mayamang mag-aaral na masigasig na nakikipaglaban para sa pagtatatag ng Akademya ng Wikang Kastila ngunit biglang nawala sa oras ng kagipitan.

Sandoval
Ang kawaning Kastila na sang-ayon o panig sa ipinaglalaban ng mga mag-aaral

Donya Victorina
Ang mapagpanggap na isang Europea ngunit isa namang Pilipina; tiyahin ni Paulita

Paulita Gomez
Kasintahan ni Isagani ngunit nagpakasal kay Juanito Pelaez

Quiroga
Isang mangangalakal na Intsik na nais magkaroon ng konsulado sa Pilipina

Juli
Anak ni Kabesang Tales at katipan naman ni Basilio

Hermana
Bali
Naghimok kay Juli upang humingi ng tulong kay Padre Camorra

Hermana Penchang
Ang mayaman at madasaling babae na pinaglilingkuran ni Juli

Ginoong
Leeds
Ang misteryosong Amerikanong nagtatanghal sa perya

Imuthis
Ang mahiwagang ulo sa palabas ni G.
Leeds

Kabanata I
Sa Ibabaw ng Kubyerta

Buod

Umaga ng Disyembre. Sa Ilog Pasig ay sumasalunga ang Bapor Tabo. Lulan nito sa kubyerta sina Don Custodio, Ben Zayb, P. Irene, P. Salvi, Donya Victorina, Kap. Heneral at Simoun.

Napag-usapan ang pagpapalalim ng ilog
Pasig. Mungkahi ni Don Custodio: mag-alaga ng itik. Ani Simoun namang kilalang tagapayo ng Kap. Heneral: Gumawa ng tuwid na kanal na mag-uugnay sa lawa ng Laguna at sa look ng Maynila. Nagkasagutan sila ni Don Custodio at ng ilang pari. Ayaw ni Donya Victorina na matuloy ang pag-aalaga ng pato dahil darami ang balot na pinandidirihan niya.

Kabanata II
Sa Ilalim ng Kubyerta

Buod

Tinungo ni Simoun ang ibaba ng kubyerta. Masikip sa pasahero ang ilalim ng kubyerta. Naroon ang dalawang (2) estudyate na pinakukundanganan ng iba-si Basilio na nag-aaral ng medisina at mahusay ng manggamot at isang katatapos pa lamang sa Ateneo, isang makata, si Isagani. Kausap sila Kap. Basilio. Napag-usapan si Kap. Tiyago. Pinauwi raw siya, ani na naging tagapayo ng kapitan nitong mga huling araw. Napaling ang usapan sa paaralang balak ng mga estudyante ukol sa pagtuturo ng mga Kastila. Hindi raw ito magtatagumpay ayon kay Kap. Basilio. Magtatagumpay, ayon sa dalawang binata. Lumayo ang matandang Basilio. Napag-usapan si Paulita Gomez, ang kasintahan ni Isagani at tukod ng ganda, mayaman at may pinag-aralan kaya nga lamang ay tiya si Donya Victorina. Ipinahahanap ni Donya Victorina kay Isagani ang asawa , si De Espadaña, na sa bahay pa ni Padre Florentino, amain ng binata, nagtatago.

Dumating si Simoun at kinausap ng magkabigan. Ipinakilala ni Basilio kay Simoun si Isagani. Sinabi ni Simoun na di niya nadadalaw ang lalawigan nina Basilio sapagka’t ang lalawigan nina Basilio sapagka’t ang lalawigang ito’y mahirap at di makabibili ng alahas. Matigas na tumutol Si Isagani at anya: Hindi kami namimili ng alahas dahil di namin kailangan. Napangiti si Simoun. Nasabi raw niyang dukha ang lalawigan, dahil ang mga pari sa simbahan ay Pilipino.

Nag-anyaya si Simoun sa pag-inom ng serbesa. Tumanggi ang dalawa. Ayon kay Simoun, Sinabi ni Padre Camorra na kaya tamad ang mga Pilipino ay dahil pala-inom ng tubig at di ng serbesa. Mabilis na tumugon si Basilio; Sabihin ninyo kay Padre Camorra na kung siya ay iinom ng tubig sa halip ng serbesa, marahil ay mawawala ang sanhi ng mga usap-usapan. At dagdag ni Isagani: lumuluhod sa alak at sa serbesa na pumapatay ng apoy; na kapag pinainit ay sumusulak; nagiging malawak na dagatan at gumugunaw ng santinakpan. Hindi niya pinakinggan ang pagsingkil ni Basilio.

Itinanong ni Simoun kung ano ang itutugon niya sakaling itanong ni Padre Camorra kung kailan magiging sulak at malawak na karagatan ang tubig. Tugon ni Isagani: Kapag pinainit ng apoy; sa sandaling ang

mumunting ilog na watak-watak ay magkakasamasama sa kailalimang hinuhukay ng tao. Binigkas ni Basilio ang isang tula ni Isagani na rin ukol sa pagtutulong ng apoy at tubig sa pagpapatakbo sa makina (steam engine). Pangarap daw ayon kay Simoun dahil ang makina ay hahanapin pa.

Nang umalis si Simoun saka lamang nakilala nang lubusan ni Isagani ang mag-aalahas na tinawag na Kardinal
Moreno. May dumating na utusan. Ipinatawag ni Padre Florentino ang pamangkin. Nguni’t nakita ng kapitan si Padre Florentino at ito’y inanyayahang pumanhik sa ibabaw ng kubyerta.


Kabanata III
Ang mga Alamat

Buod

Dinatnan ni Padre Florentino na nagtatawanan na ang nangasa kubyerta. Nagdaraingan ang mga prayle sa pagkamulat ng mga Pilipino at pag-uusig sa mga bayarin sa simbahan. Dumating si Simoun. Sayang daw at di nakita ni Simoun ang mga dinaanan ng bapor. Kung wala raw alamat ay walang kuwenta sa kanya ang alinmang pook ayon kay Simoun. Isinalaysay ng kapitan ang alamat ng Malapad-na-bato. Ito raw ay banal sa mga katutubo noong una bilang tahanan ng mga espiritu. Nang panahanan daw ng mga tulisan ay nawala ang takot sa espiritu, nasalin sa mga tulisan.

Sinabi ng Kapitan na may isa pang alamat na ukol kay Donya Geronima. Si Padre Florentino ang nahingang magkuwento. May magkasintahan daw sa Espanya. Naging arsobispo sa Maynila ang lalaki. Nagbabalatkayo ang babae. Naparito at hinihiling sa arsobispo na sundin nito ang pangako pakasal sila. Iba ang naisip ng arsobispo. Itinira ang babae sa isang yungib na malapit sa Ilog
Pasig.

Nagandahan si Ben Zayb sa alamat. Nainggit si Donya Victorina na ibig ding manirahan sa kuweba. Tinanong ni Simoun si Padre Salvi. Sa inyong palagay, hindi ba higit na mainam ay ilagay sa isang beateryo tulad ni Sta. Clara? Hindi raw siya makakahatol sa mga ginawa ng isang arsobispo, ayon kay padre Salvi. At upang mabago ang paksa ay isinalaysay ang alamat ni San Nicolas na nagligtas sa isang Intsik sa pagkamatay sa mga buwayang naging bato nang dasalan ng intsik ang santo.

Nang datnan nila ang lawa ay nagtanong si Ben Zayb sa Kapitan kung saan sa lawa napatay ang isang Guevarra, Navarra o Ibarra.

Itinuro ng Kapitan. Naghanap si Donya Victorina ng bakas ng pagkamatay ng tubig labingtatalong taon matapos mangyari iyon. Nakasama raw ng ama ang bangkay ng anak, ani Padre Sibyla. Iyon daw ang pinakamurang libing, ayon kay Ben Zayb. Nagtawanan ng iba! Si Simoun ay namumutla at walang kibo. Ipinalagay ng Kapitan na si Simoun ay nahilo dahil sa paglalakabay.


Kabanata IV
Kabesang Tales

Buod

Si Tandang Selong umampon kay Basilio sa gubat ay matanda na. Ang ama ng dalagang si Lucia, si Kabesang Tales, na anak ni Tandang Selo, ay isa nang kabesa de baranggay. Yumaman ito dahil sa tiyaga. Nakisama muna sa isang namumuhunan sa bukid. Nang makaipon ng kaunti ay naghawaan ng gubat na nang ipagtanong niya ay walang may-ari, ar ginawa niyang tubuhan. Inisip niyang pag-aralin na sa kolehiyo si Huli upang mapantay kay Basilio na kasintahn nito. Nang ang bukid ay umunlad ito ay inangkin ng mga prayle. Pinabuwis si Kabesang Tales. Tinaasan nang tinaasan ang pabuwis. Di na nakaya ni Kabesang Tales. Nakipag-asunto sa mga prayle.

Matigas ang sabi ni Kabesang Tales. Ipinakita ng mga prayle ang kanilang titulo sa lupa. Wala. Naging kawali si Tano. Di ibinayad ng kapalit ang anak. Anya: Binungkal ko’t tinamnan ang lupang ito, namatay at nalibing dito ang aking asawa’t anak na dalaga {si Lucia} sa pagtulong sa akin kaya’t di ko maibibigay ang lupang ito kundi sa sino mang didilig muna rito ng kanyang dugo at maglilibing muna ng kanyang asawa’t mga anak. At anya pa rin ukol sa pagiging kawal ni Tano, ako’y bumabayad sa abogado. Kung mananalo ako sa asunto ay alam ko na ang aking gagawin upang siya’y mapabalik; nguni’t kung ako’y matalo, di ko na kailangan ang anak.


Tinanuran ni Kabesang Tales ang kanyang bukid. Lagi siyang may pasang baril. Di makapasok doon ang sino man dahil balita si Kabesang Tales sa pagbaril. Nagdala siya ng gulok. Balita sa arnis ang kabesa. Ipinagbawal ang gulok. Nagdala siya ng palakol. Si Kabesang Tales ay nahulog sa kamay ng mga tulisan at ipinatubos. Isinanla ni Huli ang kanyang mga hiyas liban sa isang locket o agnos na bigay sa kanya ni Basilio. Hindi rin nakasapat ang panubos. Ipinasyang mangutang kay Hermana Penchang at maglingkod dito bilang utusan. Noon ay bisperas ng Pasko. Kinabukasan. Araw ng Pasko ay maglilingkod na siyang alila. Masalimuot ang naging panaginip ni Huli nang gabing iyon.

Kabanata V
Ang Noche Buena ng Isang Kutsero

Buod

Gabi na’t inilalakad na ang prusisyong pang-noche buena nang dumating si Basilio sa
San Diego. Naabala sila sa daan dahil nalimutan ng kutsero ang sedula nito at ito’y kinakailangang bugbugin muna ng mga guwardiya sibil.

Idinaan ang imahen ni Metusalem, ang pinaka-matandang taong nabuhay sa mundo. Kasunod na idinaan ang mga imahen ng tatlong Haring Mago. Nakapagpaalaala kay Sinang ang itim na Haring Melchor. Itinanong kay Basilio kung nakawala na ang kanang paa ni Bernardo Carpio na naipit sa kabundukan ng
San Mateo. Kasunod sa prusisyon ang mga batang malulngkot sa pag-ilaw. Si San Jose naman. Kasunod naman ay mga batang may mga parol. Nasa dulo ng prusisyon ang Birhen.


Natapos ang prusisyon. Napuna ng mga sibil na walang ilaw an parol ng karitela. Pinarusahan uli ng mga sibil ang kutsroong si Sinong. Naglakad na lamang si Basilio.

Tanging bahay ni Kap. Basilio ang tila masaya sa mga nadaraanan ni Basilio. May mga manok na pinapatay. Nasilip ni Basilio na ang Kapitan ay nakikipag-usap sa kura, sa alperes, at kay Simoun.. nagkakaunawaan na tayo, G. Simuon, ani Kapitan Basilio, Tutungo tayo sa Tiani upang tingnan ang inyong mga alahas. Nagbilin ng isang kairel sa relo ang alperes. Isang pares na hikaw naman ang ipinakikibili’ ng kura. (Bakit kaya hikaw?)

Nasabi ni Basilio s sarili na si Simuon ay may kasindak-sindak na pagkatao. Ang lahat ay nakapaghahanap-buhay sa bayang ito maliban sa amin.

Sa bahay ni Kap. Tiyago ay iginagalang si Basilio, lalo na ng matandang utusan, nang makitang tumistis ng isang maysakit si Basilio na parang walang ano man.

Ibinigay ng mga utusan ang mga ulat. Mga kalabaw na namatay, mga katulong na napipiit at namatay ang matandang nagtatanod sa gubat. Nanghinayang si Basilio nang mabatid na sa katandaan namatay ang matanda.. Ibig niyang makatistis ng tao. Ang huling balita’y ukol sa pagkadukot ng mgs tulisan kay Kab. Tales. Di nakakain ng hapunan si Basilio.

Kabanata VI
Si Basilio

Buod

Nang tumutunog ang mga batingaw ng noche buena si Basilio ay palihim na nagtungo sa gubat. Paliit ang buwan. Kaya’t paaninaw na tinungo ni Basilio ang libing ng kanyang ina. Ipinagdasal ang kaluluwa ng ina at gunita ng nakaraang may 13 taon.

Namatayan ang kanyang ina. May dumating na lalaking sugatan. Pinahakot siya ng kahoy na ipansusunog sa bangkay ng ina at ng sugatang lalaki. May dumating pang isang lalaki. Tumulong ito sa pagtatalsakan ng kahoy at paglilibing sa kanyang ina.

Umalis siya sa gubat. Lummuwas ng Maynila. Maysakit at gulanit ang damit. Ninais nang pasagasa sa mga karuwahe dahil sa hirap at gutom. Natagpuan niya sina Kap. Tiyago na katatpos dalhin sa beateryo si Maria Clara. Kinuha siyang katulong o utusan. Ping-aral sa Letran. Unang taon: wala siyang nabibigkas kundi ang pangalan niya at ang salitang adsum o narito po. Minaliit siya dahil sa luma at gulanit na suot.

Gayunman ay lagi siyang nagsasaulo ng leksiyon. At nang matuos niyang sa tatlo o apat na paraan sa kanyang klase ay may 40 lamang ang nagtatanong di na sumama ang loob niya. Nang magsulit, natugon niya ang tanong sa kanya at ang marka niya para sa unang taon ay aprovado. Ang siyam niyang kasamahan sa pagsusulit ay nangag-ulit na lahat.

Ikatlong taon. Naisipan ng professor na Dominiko ang pagtanong kay Basilio na akala niya’y tanga upang magpatawa sa klase. Natugon ni Basilio ang tanong. Parang loro siya sa pagsagot. Noo’y di na tinanong si Basilio. Bakit pa tatanugin ito’y di naman nakapag-papatawa sa klase? Nawalan ng sigla sa pag-aaral si Basilio. Nguni’t isang professor niya ang nasiyahang tumanggap ng hamon ng mga kadete sa isang pasyalan at nagyakag ng mga estudyante niya na inilaban niya sa mga kadete sable laban sa baston. Namayani si Basilio sa labanan. Nakilala ng professor. Nang magtapos: sobresaliente at may mga medalya pa.

Muhi si Kap. Tiyago sa mga prayle mula nang magmongha si Maria Clara. Pinalipat si Basilio sa Ateneo Municipal. Malaki ang natutuhan ni Basilio. Nagsulit siya sa pagkabatsilyer. Ipinagmalaki siya ng kanyang mga profesor. Nakasulit siya at kumuha ng medisina. Pagkatapos, naging matiyaga at masigasig sa pag-aaral si Basilio. Kaya di pa man nakakatapos ay nakapanggamot na siya. At huling taon na ng pag-aaral ni Basilio. Pagkatapos niya’y pakaksal na sila ni Huli.


Kabanata VII
Si Simoun

Buod

Pauwi na
sana si Basilio nang may marinig siyang mga yabag at liwanag na palapit. Nangubli siyan sa puno ng baliti. Sa kabila ng puno tumigil ang dumating. Nakilala ito ni Basilio-ang mag-aalahas nang mag-alis ito ng salamin. Nangsimulang maghukay si Simoun sa tulong ng isang asarol. Naalaala si Basilio. Ito ang taong tumulong sa paglilibing sa kanyang ina at sa pagsunog sa isa pang lalaking doon namatay. Nag-isip si Basilio. Sino sa dalawang lalaking ito ang namatay o ang buhay na nagbubuhay Simoun- ang si Ibarra?

Napakita na kay Simoun si Basilio at nag handog ng pagtulong bilang ganti sa tulong na ipanagkaloob nito nam ay 13 ton na ang nakalilipas. Tinitutukan ni Simoun ng baril si Basilio. Sino ako sa palagay mo? tanong ng mag-aalahas. Tugon ni Basilio. Kayo po’y isang taong mahal sa akin, kayo’y ipinalalagay ng lahat, matangi sa akin, na patay na at ang mga kasawian sa buhay ay madalas kong ikinalulungkot. Lumapit si Simoun sa binata. Aniya: Basilio, ika’y naghahawak ng isang lihim na maaring magpangayaya sa akin, at ngayo’y natuklasan mo pa ang isa na kung mabubunyag ay ikasisira ng aking mga balak. At sinabi ni Simoun na dapat ay patayin na niya si Basilio upang iligtas ang kanyang layunin. "Gayunman, hindi ko marahil pagsisihan na ika’y di ko patayin.
Gaya ko rin ay may dapat kang ipakipagtuos sa lipunan. Ikaw at ako ay uhaw sa katarungan Dapat tayong magtulungan.

At inamin ni Simoun na siya nga si Ibarra. Isinalaysay nito ang pagkakapaglibot sa buong daigdig upang magpakayaman. Nagbalik upang ibagsak ang pamahalaang marumi sukdang ipagdanak ng dugo. Siya raw ay sadyang nagpapalala sa pag-iimbot at pagmamalabis ng taong pamahalaan at simbahan upang gisingin ang damdamin ng bayan sa paghihimagsik.

Nguni’t sinuwatan niya sina Basilio at mga kasamahan na nagbabalak magtayo ng paaralan ng Wikang Kastila at humihinging gawing lalawigan ng Espanya ang pilipinas at bigyan ng pantay na karapatan ang mga Kastila at Pilipino. Ito raw ay magbibigay daan sa Pilipinas sa pagiging bayang walang sariling pagkukuro, walang kalayaan at pati kapintasan ay hiram dahil sa pagpipilit manghiram ng wika. Ibig raw nina Basilio na matulad ang Pilipinas sa mga bansang magugulo sa Timog Amerika (
South Amerika).

Ayon kay Basilio ang kastila ay isang wikang magbubuklod-buklod sa mga pulo ng Pilipinas.

Ito’y pinabulaan ni Simoun. Anya: Ang kastila kailanman ay di magiging wikang pangkalahatan sa bayang ito ; sapagka’t sa mga kulubot ng kanyang isip at sa pintig ng kanyang puso ay wala ang mga akmang pananalita sa wikang iyan. Iilan lamang daw ang nakapagsasalita ng Kastila. At ang iilang ito ay mawawalan ng sariling kakayahan, magpapailalim sa ibang utak, paaalipin. Tinuligsa ni Simoun ang mga pangkat na naghahangad luminang sa wikang Kastila at di sa kaalamang magsalita o sumulat sa sarili nilang wika. Tinuligsa rin niya ang mga nagpapanggap na di sila maalam magsalita at umunawa ng sariling wika.

Mabuti, ani Simoun, at hangal ang pamahalaang Kastila na ayaw magpaturo ng wika nito sa mga nasasakupang di tulad ng Rusya at Alemanya. Ani Simoun: Kayo’y nakalilimot na habang ang isang bayan ay may sariling wika, napananatili rin nito ang kanyang paglaya. Ang wika ay isang pag-iisip ng bayan .

Inihimutok ni Simoun na ang kilusan ng kabataan sa pagpapaturo ng Kastila ay ipinagdurusa ng kanyang loob. Naniniwala siyang matapat sa kabataang ito ang paniniwala na sa kapakanan ng bayan ang kanilang ginagawa. Ninais niyang kausapin sina Isagani at Macaraeg. Nguni’t baka di siya pakinggan ng mga ito. Naisip rin niyang pagpapatayin ang mga ito.

Nagpatuloy si Simoun ukol sa kilusang ibinunsod ng kabataan Bukod sa isang pag-aaksaya ng panahon ay nilinlang ninyo ang bayan sa pag-asa sa wala at tinutulungan ninyong magyuko ng ulo sa mga mapangamkam. Ayaw silang matulad kayo sa mga Kastila? Napakabuti! Paunlarin ninyo ang katutubong ugali. Ayaw kayong bigyan ng kinatawan sa Kortes? Mabuti. Ano ang magagawa ng isang tinig sa karamihan? Habang nagmamaramot sila sa pagbibigay ng karapatan sa inyo lalong malaki ang matatamo ninyo pagkatapos upang ibagsak sila at gantihan ng sama ang sama. Ayaw ituro sa inyo ang kanilang wika, paunlarin ang isang katutubong wikain nang mawala ang pagtatangi-tangi at magkaroon ng mga layuning pambansa. Huwag hayaang magpalagay ang Kastila na sila ang panginoon dito at sila’y bahagi ng bayang ito kundi manlulupig at dayuhan. Sa gayo’y matatamo ninyo ang paglaya. Iyan ang dahilan at binayaan ko kayong mabuhay!

Nakahinga si Basilio. Aniya’y di siya pulitiko. Lumagda siya sa kahilingan ukol sa paaralan dahil inaakala niyang iyo’y mabuti. Sa panggagamot daw siya nakaukol.

Sa kasalukukuyang kalagayan daw ay di makapanggagamot nang mahusay si Basilio ayon kay Simoun. Ang sakit ng bayan ay siyang higit nangangailangan ng kagamutan. Walang halaga ang buhay na di nauukol sa isang layuning dakila, parang isang bato sa linang sa halip maging sangkap sa isang gusali.

Ani Basilio pinili niya ang siyensiya para makapaglingkod sa bayan. Nauwi sa kadakilaan ng karunungan ang pag-uusap. Ang karunungan ay panghabangpanahon, makatao at pandaigdig. Sa loob ng ilang daantaon, kapag ang sangkatauhan ay tumalino na, kung wala nang lahi-lahi, lahat ng bayan ay malaya at wala nang mang-aalipin at napaaalipin, iisa na ang katarungan at lahat ng tao’y mamamayan na ng daigdig at ang tanging layunin ng tao ay pagkakamit ng karunungan, ang salitang kagitingan at pag-ibig sa bayan ituturing na panatisismo o kabaliwan at ikabibilanggo ng nagsasabibig nito.

Napailing si Simoun. Upang makaabot daw sa kalagayang sinabi ni Basilio ang daigdig kailangan munang lumaya ang mga tao at ito ay nangangailangan namang pagpapadanak ng dugo upang ang mga sinisikil ay makalaya sa mapaniil. Pangarap lamang daw ang kay Basilio. Ang kadakilaan ng tao ay di magagawa sa pagpapauna sa kanyang panahon kundi nasa pagtugon sa kanyang pangangailangan at hangarin sa pag-unlad.

Napuna ni Simoun na hindi naantig ang kalooban ni Basilio. Inulos niya ng tuya si Basilio. Sinabi ni Simoun na walang ginagawa si Basilio kundi tangisan ang bangkay ng ina na parang babae. Paano ako makapaghihiganti? tanong ni Basilio. Ako’y dudurugin lamang nila. Sinabi ni Simoun na tutulungan siya. Hindi na raw bubuhayin ng paghihiganti ang ina o kapatid niya, tugon si Basilio. Ano ang mapapala ko kung sila’y ipaghihiganti? .

Makatulong sa iba nang di magdanas ng gayon ding kasawian, tugon ni Basilio. Ang pagpapaumanhin ay di laging kabaitan, ito’y kasalanan kung nagbibigaay-daan sa pang-aapi. Walang mang-aalipin kung walang paaalipin. At ipinaalaala ni Simoun na sa pag-aaral ni Basilio ay maaaring danasin nito ang dinanas ni Ibarra. Nagtaka si Basilio. Siya na raw ang inapi ay siya pa ang kamumuhian. Likas sa tao ang mamuhi sa kanyang inaapi, ani Simoun. Nguni’t di ko sila pinakikialaman; pabayaan nila akong makagawa at mabuhay. Tugon ni Basilio na sinundan ni Simoun ng:

At magkaanak ng mababait na alipin Ang mga damdaming mabuti o masama ay namamana ng anak. Kayo ay walang hangad kundi isang munting tahanan, kaunting kaginhawahan, isang asawa; isang dakot na bigas; at iyan ang mithiin ng marami sa Pilipinas, at kung iyan ay ibigay sa inyo, ituturing ninyong kayo’y mapalad na.


Magmamadaling araw na. Matapos sabihing di niya pinagbabawalan si Basilio sa pagbubunyag ng kanyang lihim ay sinabing kung may kailangan si Basilio ay magsadya lamang ito sa kanyang tanggapan sa Escolta. Nagpasalamat si Basilio. Naiwan si Simoun na nag-iisip: Di kaya niya napaniwala si Basilio sa paghihiganti o may balak itong maghiganti nguni’t naglilihim lamang at nais sarilinin iyon o sadyang wala nang hangad maghiganti. Lalong nagtumining sa loob ni Simoun ang matinding nasa na makapaghiganti.



Kabanata VIII
Maligayang Pasko

Buod

Hindi naghimala ang birhen. Di nagbigay ng karagdagang salaping kailangan ni Huli. Natuloy si Huli sa pagpapaupa kay Hermana Penchang. (Iyon ay araw ng Pasko). Sa sama ng loob ay napipi si Tandang Selo.

Kabanata IX
Ang mga Pilato

Buod

Pinag-usapan sa bayan ang nangyari kay Tandang Selo at kung sino ang may kasalanan sa ipinagkagayon ng matanda.

Ang alperes o tenyente ng guardia sibil? Ano raw ang kasalanan niya? Kaya lamang daw niya sinamsam ang mga sandata ay utos sa kanya iyon, hindi upang bigyan ng pagkakataon ang mga tulisan upang madukot si Kabesang Tales. At di raw niya kasalanan kung di man matagpuan si Kabesang Tales.

Ang asenderong bagong gumagawa ng lupa ni Kabesang Tales? Paano raw niya isusuplong ang pagdadala ni Kabesang Tales ng armas e kung tingnan siya’y parang pinipili ang pinakamabuting patamaan sa kanya. Kung namalagi raw si Kabesang Tales sa bahay ay di
sana nadukot ng mga tulisan.

Si Hermana Penchang na bagong panginoon ni Huli? Ang may sala raw ay si Tandang Selo na rin na may kasalanan dahil di marunong magdasal at di nagturo ng wastong pagdarasal sa mga kaanak na tulad ng ginagawa niya ngayon kay Huli na tinuturuan niya ng dasal at pinababasa niya ng aklat na. Tandang Basyong Makunat. Nang mabalitaang tutubusin ni Basilio ang kasintahan ay nagsabing si Basilio ay isang demonyong nag-aanyong estudyante na ibig magpahamak sa kaluluwa ng dalaga.

Nakauwi si Kabesang Tales sa tulong ng salaping napagbilhan ng mga alahas ni Huli at nautang ng dalaga kay Hermana Penchang. Nabatid niyang iba na ang gumagawa ng kanyang lupa, nagpaupang utusan si Huli, pipi ang amang si Tangdang Selo, at pinaalis siya sa kanyang bahay, sa atas ng hukuman at sa katuwaan ng mga kura at gugmawa ng lupa. Si Kabesang Tales ay naupo sa isang tabi at nanatiling walang kibo.

Kabanata X
Kayamanan at Karalitaan

Buod

Sa bahay ni Kabesang Tales nakipanuluyan si Simoun. Ito’y nasa pagitan ng
San Diego at Tiyani. Nagdarahop si Kabesang Tales ngunit dala nang lahat ni Simoun ang pagkain at ibang kailangan at dalawang kaban ng mga alahas.

Ipingmalaki ni Simoun ang kanyang rebolber kay Kabesang Tales. Nagdatingan ang mga mamimili ng alahas. Si Kapitan Basilio, ang anak na si Sinang at asawa nito, Si Hermana Penchang mamimili ng isang singsing na brilyante para sa birhen ng Antipolo. Binuksan ni Simoun ang dalawang maleta ng alahas. Mga alahas na may iba’t ibang uri, ayos, at kasaysayan.

Napatingin si Kabesang Tales sa mga alahas ni Simoun. Naisisp niyang parang sa tulong ng kayamanang iyon ay tinutudyo siya ni Simoun, nilalait ang kanyang kapahamakan. Sa bisperas pa naman ng araw ng kanyang pag-alis sa bahay niyang iyon isa lamang pinakamaliit sa mga brilyanteng iyon ay sapat nang pantubos kay Huli at makapagbigay ng kapanatagan sa matanda na niyang ama. Wala namimili isa man sa mga nagsitawad sa mga luma ang makasaysayang alahas ni Simoun.

Inilibas ni Simoun ang mga bagong hiyas. Dito namili sina Sinang at iba pa. Siya raw ay namimili rin ng alahas, ani si Simoun. Tinanong si Kabesang Tales kung may may ipabibili. Iminungkahi ni Sinang ang kuwintas. Tinawaran agad ni Simoun ng makilalang iyon nga ang kuwintas ng kasintahang nagmongha. Limandaang piso. O ipagpalit ng Kabesa sa alin mang hiyas na maibigan niya. Nag-isip si Kabesang Tales. Ani Hermana Penchang ay di dapat ipagbili iyon dahil minabitu pa ni Huli ang paalila kaysa ipagbili iyon. Isinangguni raw muna ni Kabesang Tales sa anak ang bagay na iyon. Tumango si Simoun.

Ngunit nang nasa labas na ng bahay ay natanaw ni Kabesang Tales ang prayle at ang bagong gumagawa ng lupa. Nangagtawanan pa iyon ng makita si Kabesang Tales. Tulad niya ay isang lalaking nakita ang kanyang asawa na kasama ang ibang lalaki at pumasok sa isang silid at nangagtatatwanang inaglahi ang kanyang pagkalalaki. Bumalik ng bahay si kabesang Tales. Sinabi kay Simoun na di niya nakausap ang anak.

Kinabukasan, wala si Kabesang Tales. Gayundin ang rebolber ng mag-aalahas-wala sa kaluban at ang naroroon ay isang sulat at kuwintas ni Maria Clara. Humingi ng paumanhin si Kabesang Tales sa pagkakahuha ng baril na kailangan daw niya sa pagsapi niya sa mgas tulisan. Pinagbilinan si Simoun na mag-ingat sa paglakad sapagkat pagnahulog ang mag-aalahas sa kamay ng mga tulisan ay mapapahamak ito. Ani Simoun-sa wakas ay natagpuan ko ang taong aking kailangan: Pangahas ngunit mabuti nga ito-marunong tumupad sa mga pangko.

Dinakip ng mg a guwardiya sibil si Tandang Selo. Natutuwa si Simoun. Tatlo ang pinatay ni Kabesang Tales ng gabing iyon. Ang prayle, ang lalaking gumagawa sa lupa, at ang asawa nito ay nagkaroon ng madugong pagkamatay-putol ang leeg at puno ng lupa ang bibig. Sa tabi ng bangkay ng babae ay may papel na kinasusulatan ng Tales na isinulat ng daliring isinawsaw sa dugo.

Ang Mga uri ng Tayutay

1. Simile o Pagtutulad

Pinakamadaling uri ito dahil kagyat na nakikilala sa mga salita o pariralang ginagamit tulad ng parang, wangis, animo’y gaya ng, tila, mistula, atb. Ito’y paghahambing ng dalawang magkaiba o di-magkauring bagay, tao, kaisipan, pangyayari, atb. Sa hayagang pamamaraan.

Halimbawa:

a. Kabagut-bagot maging tao lamang sa kahariang Babel tulad ng isang anghel

naghangad na maging Diyos sa impyerno itinakwil.

b. Balahibuhing parang labong ang mga braso niya’t binti.

2. Metapora o Pagwawangis

Paghahambing din ito gaya ng pagtutulad , nagkakaiba lamang sa hindi na nito paggamit ng mga salita o pariralang pantulad sapagkat direkta nang ipinaangkin ang katangian ng tinutularan. Isa rin ito sa mga pinakagamiting uri.

Halimbawa:

a. Ang musika ay hagdan ng kaluluwa paakyat sa langit

b. Tinik sa lalamunan ko ang katahimikan mo.

3. Personipikasyon o Pagbibigay-Katauhan

Ginagamit ito para bigyang-buhay, pagtaglayin ng mga katangian pantao- talino, gawi, kilos, ang mga bagay na likas na walang buhay. Ito’y naisasakatuparan sa pamamagitan ng mga pananalitang nagsasaad ng kilos tulad ng pandiwa, pandiwari at pangangalang diwa.

Halimbawa:

a. Humihinga pagsapit ng takipsilim ang gabi. Bumubulong ng libong himutok.

b. Sa paglakad ng buwan magbabago nang lahat ang takbo ng panahon.

c. Magmaktol man ang pag-ibig kung hindi bibigyang pansin tiyak na magtitigil din.

4. Apostrope o Pagtawag

Isang anyo ito ng panawagan o pakiusap sa isang taong hindi kaharap, nasa malayo o kaya’y patay na. Gayundin sa mga kaisipan o mga bagay na binibigyang katauhan na parang kaharap na kinakausap. Narito ang mga halimbawa nito ni Jose Rizal.

a. Ano ka ba, O kabaitan? Ikaw ba’y isang pangalang walang kabuluhan... lakas ng

kaloobang lumalaban sa mga katutubong damdamin?

b. Bukas ay iiwan namin ang Mediterano at papasok sa kanal. Paalam, Europa!

5. Pag-uulit

Dagliang makikita saanmang bahagi ng mga taludtod o pangungusap kapag ag unang titik o unang pantig ng bawat salita o kung ang isang salita ay makailang beses na ginamit. Lima (5) ang uri nito:

a. Aliterasyon- kung ang unang titik o pantig ng mga salita ay pare-pareho.

Halimbawa:

1. Gumising ka giliw sa gitna ng gabi gupili’y gusuti’t garampot ‘tang gunita’y gunamin.

2. Pawid man ang pugad ng pagsinta’t pangarap kung pagtutuwangan ng pag-iirugan sa pawisang palad, pangako’y kakamti’t Panginooy papayag.

b. Anapora- “ Pag-uulit ng isang salitang nas unahan ng isang sugnay”, ayon kay Rufino Alejandro.

Halimbawa:

1. Panahon na upang ang diwa’y lumipad.

Panahon na upang ang puso’y tumigas.

Panahon na upang ang naipong lakas ay

Pahulagpusin at sa’yo ibagsak!

2. Hayaang humagulhol ang aso sa tumana.

Hayaang sa duluha’y may lampong na pusa.

Hayaang sa punso’y may katyaw na

tumukatuka

c. Anadiplosis- Ayon pa rin kay Rufino Alejandro, ang parehong salita ay ginagamit sa unahan

at sa hulihan ng magkasunod na sugnay.

Halimbawa:

1. Sa kaluwagan mo sa ‘king kagipitan,

Kagipitang minsan ay pinagpulasan

2. Kamukha ng isang sagang walang mukha,

Kabila ay pula’t itim ang kabila...

d. Epipora- pag-uulit naman ito ng isang salita sa hulihan ng sunud-sunod na taludtod, ayon pa

rin kay Rufino Alejandro.

Halimbawa:

1. Huwag nating tulutang maibagsak ng kaaway ang pamahalaan ng bayan, tatag ng

bayan, at ukol sa bayan.

2. Pag-ibig!

Ikaw ang ligaya’t lungkot ng puso

Pag-asa at kabiguan ng puso,

Buhay at kamatayan ng puso.

6. Eksaherasyon o Pagmamalabis O Iperbole

Ito’y isang lagpas-lagpasang pagpapasidhi ng kalabisan o kakulangan ng isang

tao, bagay, pangyayari, kaisipan, damdamin, at iba pang katangian, kalagayan o katayuan.

Halimbawa:

1. Muntik na akong matupok sa taas ng lagnat ko.

2. Sa sobrang problema namuting lahat ng buhok niya.

7. Paghihimig o Onomatopeya

Ito ang paggamit ng mga salitang kung ano ang tunog ay siyang kahulugan.

Halimbawa:

a. Nakailang kiriring din ang kabilang kawag bago ito sagutin.

b. Nagngingiyaw ang pusa sa alulod sa ginaw.

8. Pag-uyam o Ironya

Sa tila namumuring pananalita pinaloob o pinahihiwatig ang paglibak, pagtudyo o pagkutya. Nararamdaman ang tunay na kahulugan nito sa diin ng pagsasalita at ekspresyon ng mukha ng nagsasabi.

Halimbawa:

a. Mahusay talagang magpalaki ng anak iyang mga magulang mo! Nakaka-absent ka na sa klase, nasasagut-sagot mo pa sila.

b. Bilib ako sa tibay ng panlasa mo. Ang hindi ko masikmura nalulunok mo.

9. Pagpapalit-saklaw o Senekdoke

May dalawang paraan ang pagbuo ng tayutay na ito:

A. Pabahagi-bahagi lamang ang binabanggit ay nababatid na ang isinasaad ng kabuuan.

Halimbawa:

1. Ayoko ng makita ang mukha mo sa pamamahay na ito.

2.Ama ko sa iyong kamay inihahabilin ko ang aking kaluluwa.

B. Patukoy-kinatawan lamang ang tinutukoy upang mabatid ang kabuuan.

Halimbawa:

1.Wala nang ibang magkakanulo pa sa bayan kundi isang Makabebe lamang.

2.Ang Mga Herodes noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig ang pinakamamayaman sa buong asya sa kasalukuyan at tila magiging paladin pa yata ang mga Pilipino.

Wastong Gamit ng mga Salita sa Filipino

Mga Gamit ng Nang

1. Ang nang ay karaniwang ginagamit na

pangatnig na panghugnayan o pangatnig na

ginagamit sa hugnayang pangungusap. Ito ang

siyang panimula ng katulong na sugnay.

Halimbawa:

a. Aalis na kami nang siya’y dumating

b. Nang magtatalumpati na ang pangunahing

tagapagsalita ay biglang bumuhos ang malakas

na ulan.

c. Dapat tayong sumusunod sa mga pangaral ng

ating mga magulang nang hindi tayo

mapahamak.

d. Nang siya’y nagpapaliwanag, tahimik na

nakikinig ang lahat.

2. Ang nang ay ginagamit ding pang-abay

pamanahon. Ang nang ay nagbuhat sa na na

inaangkupan kaya naging nang.

Halimbawa:

a. Ang sakit ni Lavinia ay malubha nang talaga.

b. Ang estudyante ay huli nang totoo sa klase.

c. Dumating sila nang gabi.

d. Aalis kami nang madaling araw.

3. Ang isa pang gamit ng nang ay nanggaling sa

pang-angkop na na at inaangkupan pa rin ng

ng.

Halimbawa:

a. Ang bata ay sumigaw nang malakas.

b. Ang guro ay nagsalita nang marahan.

c. Ang manlalaro ay tumakbo nang matulin.

d. Nagdarasal siya nang taimtim na gumaling ang

kanyang inang may sakit.

Ang nang sa mga pangungusap sa itaas ay hindi pang-abay.Ang mga pang-abay malakas,marahan,matulin at taimtim.

Mga Gamit ng Ng

1. Ang ng ay ginagamit na panandang

pangkayarian na sumasama sa tuwirang layon

ng pandiwa.

Mga halimbawa:

a. Namitas siya ng mga bulaklak para sa

birhen.

b. Ang mga bata ay nagsisipag-aral ng liksyon.

c. Bibili siya ng mga kagamitang pang-eskwela.

d. Humihingi kami ng awa sa Diyos.

2. Ang ng ay ginagamit na panandang

pangkayarian na sumasama sa tagaganap

ng pandiwang nasa tinig balintiyak.

Mga halimbawa:

a. Hinabol ng pulis ang magnanakaw.

b. Pinagbilinan ng pari ang sacristan.

c. Pinalakpakan ng madla ang nagwagi.

d. Si Betty ay pinangaralan ng ina.

3. Ang ng ay ginagamit na panandang

pangkayarian na paari na sumasama sa

pangngalan.

Mga halimbawa:

a. Ang aklat ng estudyante ay makapal.

b. Masunurin ang anak ng mag-asawang

Delfin at Helen.

c. Ang bahay ng aming kaibigan ay nasa

bukid.

d. Ang sapatos ng kanyang ama ay nalilinis ni

Esmer.

4. Ang ng ay ginagamit na pang-ukol. Mga halimbawa:

a. Ang asong ulol ay hinampas niya ng

malaking kahoy at pamalo.

b. Ang ahas ay tinaga ni Mario ng matalim na

gulok.

c. Ang binata ay pumanhik ng bahay at hindi

sumama sa barkada.

d. Ang mga boy iskwat ay nagsiakyat ng

bundok.

Sa mga pangungusap a at b ang ng ay katumbas ng with sa ingles. Sa mga pangungusap c at d ang ng ay katumbas ng pang-ukol na sa.

Mga Gamit ng Kung at Kong

Ang Kung ay pangatnig na panubali at karaniwang ginagamit sa hugnayang pangungusap.

Halimbawa:

1. Makatutulong siya sa mga magulang at mga

kapatid kung magtatagumpay siya sa

negosyo.

2. Kung ikaw ay marunong tumupad sa iyong

pangako ay pagkakatitiwalaan ka ng iyong

kapwa.

Ang Kong ay nanggaling sa panghalip na panaong ko at inaangkupan lamang ng ng.

Halimbawa:

1. Ang nais kong gawin mo ay magsikap sa

iyong pag-aaral.

Mga Gamit ng May at Mayroon

Mga Gamit ng May

1. Kapag sinusundan ng pangngalan

Halimbawa:

a. Si Ester ay may pangarap sa buhay

b. May suliranin ka ba at malungkot ka.

c. May pag-ibig sa Diyos ang mabuting kristiyano.

2. Kapag sinusundan ng pandiwa

Halimbawa:

a. May tinatawag na mag-aaral ang guro.

b. Sila ay may dadalawing kaibigang may sakit.

c. Kapag sinusundan ng pang-uri

3. Kapag sinusundan ng pang-uri

Halimbawa:

a. May bagong kamag-aral kami.

b. Si Elena ay may mabuting kalooban.

c. Ang taong masipag ay may magandang

kinabukasan.

4. Kapag sinusundan ng panghalip panao sa

kaukulang paari.

Halimbawa:

a. Sila ay may kanya-kanyang problema.

b. Si Evelyn ay may kanyang sariling buhay.

5. Kapag sinusundan ng panghalip na pamatlig na

patulad.

Halimbawa:

a. Si Ben ay may ganito kalaking bukol

b. May ganiyan siyang sapatos.

6. Kapag sinusundan ng panandang

pangkayariang mga.

Halimbawa

a. May mga taong nagtatanong tungkol sa iyo.

b. Si Elizabeth ay may mga tanong na mahirap

ihanap ng kasagutan.

Mga Gamit ng Mayroon

1. Kapag may napasingit na kataga o mga kataga

sa sumusunod na pangngalan, pandiwa, pang-

uri, panghalip panao sa kakukulang paari,

panghalip na pamatlig na patulad, panandang

pangkayariang mga at sa

Halimbawa

a. Si Sylvia ay mayroon ding mga pangarap sa

buhay katulad ng ibang kabataan

b. Huwag mo na siyang pahiramin ng aklat, siya ay

mayroon nang nahiram kanina.

2. Kapag sinusundan ng panghalip panao sa

kaukulang palagyo.

Halimbawa

a. Mayroon siyang kaunting salaping naimpok sa

bangko.

b. Mayroon kaming pag-uusapan tungkol sa Linggo

ng wika.

3. Kapag nangangahulugan ng mariwasang

pamumuhay o naka-aangat na kalagayan sa

buhay.

a. Sila ay itinuturing na mayroon sa kanilang

lalawigan.

b. Mayroon na pala siya ngayon, dati ay isa

lamang siyang pangkaraniwang kawani.

4. Kapag nangangahulugan ng pagkakaroon ng

bagay o mga bagay na itinatanong

halimbawa

a. Mayroon ka bang ganitong aklat? Mayroon

b. May mga kabigan ka bang mababait? Mayroon

Gamit ng din, rin, daw at raw

Ang din at daw ay ginagamit kapag ang sinusundan ng mga ito ay nagtatapos sa katinig maliban sa w at y.

Halimbawa:

  1. Aalis din kayo katulad nila. (s)
  2. Nakalimutan din niyang dalhin ang mga padala mo. ( n )

Ang rin at raw ay ginagamit kapag ang sinusundadn ng mga ito ay nagtatapos sa patinig at sa malapatinig na w at y.

a. Ang bata ring ito ang nakita ko kahapon. (a)

b. Sabaw rin ba ito ng nilagang baka? (w)

c. Lalo raw siyang nananabik na Makita tayo. ( o)

Gamit ng Pahirin at Pahiran

Ang pahirin ay tumutukoy sa salitang-kilos na ang ibig ipakahulugan ay pag-aalis o pagpawi ng isang bagay.

a. Pahirin mo ang pawis mo sa noo.

b. Pinahid niya ang mga luhang umagos sa

kanyang mga pisngi

Ang pahiran ay may dalawang kahulugan:

1. Ang lunan, bagay o bahagi ng pinanggalingan

ng bagay na pinahid.

Halimbawa:

a. Ang sanggol ay pinahiran ng ina ng pawis.

b. Ang noo ko ay pinahiran ko ng pawis.

2. Ang pahiran ay nagagamit sa kahulugang

paglalagay ng ng bagay na karaniwan ay sa

bahagi ng katawan.

Halimbawa

a. Pahiran mo ng pulbos ang likod ng sanggol.

b. Pinahiran niya ng langis ang binting namamaga.

Gamit ng Subukin at Subukan

Ang subukin ay nangangahulugan ng pagsusuri o pagsisiyasat sa uri, lakas o kakayahan ng isang bagay o tao.

Halimbawa

a. Subukin ninyo ang sabong panlabang ito at kayp

ay masisiyahan.

b. Sinubok niyang paandarin ang kotse ni Rodel

ngunit hindi niya napaandar.

Ang subukan ay nangangahulugan ng tingnan kung ano ang ginagawa ng isang tao o mga tao.

Halimbawa

a. Susubukan naming kung ano ang ginagawa ng

mga bata.

b. Bakit ba sinusubukan mo kami sa aming pag-

uusap.

Wastong gamit ng Hanapin at Hanapan

Ang salitang hanapin ay ginagamit sa paghahanap o ibig makitang bagay, tao, lunan, hayop atpb.

Halimbawa

a. Hanapin mo ang pantalong iyong isusuot sa

reunion.

b. Hanapin mo ang pagdarausan ng reunion.

Ang hanapan ay ginagamit kapag may ibig Makita o makuhang bagay sa isang tao.

Halimbawa

a. Huwag mong hanapan ng katalinuhan si Roque.

b. Huwag mong hanapan siyang makapagsalita

sapagkat napakatorpe niya.

Gamit ng Pakiusap at Ipakiusap, Ipakiusap at pakiusapan.

Hindi dapat magkapalit ang gamit ng dalawang salitang ito sapagakat: ang “pakiusap” ay isang pangngalan; ang “ ipakiusap” ay isang pandiwa. Ang ipa- ay isang panlaping makadiwa na nangangahulugan ng isang paggalang na pag-uutos.

Halimbawa

a. Ipakiusap mo sa Nanay na saka ko na siya

aaginalduhan.

b. Ipakiusap mo sa aking amo na tanggapin muli

ako.

Ipakiusap at Pakiusapan

1. Kapwa pandiwa at nagkakahawig ng kahulugan

ang dalawang salitang ito, ngunit hindi

magkatulad ang ibig sabihin.

2. Ginagamit ang “ ipakiusap” kung ang ibig tukuyin

ay bagay, Gawain, tungkulin, pahintulot, atbp.

na ibig matamo o makamit ng isang tao, para sa

sarili o para sa iba.

3. Ginagamit ang “ pakiusapan” kung ang tinutukoy

ay taong nilalapitan o hinihingan ng bagay,

gawain atbp. Ang panlaping –an ay

nangangahulugan ng ginaganapan ng bagay na

sinasaad ng kilos ng pandiwa na maaaring tao o

lunan na nakapokus sa pangungusap.

Halimbawa

a. Ipakiusap mo nga sa Kuya na pahiramin muna

ako ng pera.

b. Ipakiusap mo nga sa aking boss na tanggapin

muli ako.

c. Pakiusapan mo nga ang kuya na pahiramin ako

ng pera.

d. Pakiusapan mo ang aming boss na tanggapin

muli ako.

( naging simuno rito ang kuya at ang boss)

Pinto at Pintuan

Ang pinto ay pampinid ( pansara) sa pintuan. Ang pintuan ay siyang binubuksan.

Halimbawa

a. Dumako ka sa pintuan at makikilala mo ang

pumapanhik.

b. Lumang-luma na ang pinto.

Wastong Gamit ng Iwan at Iwanan

1. Iwan- Ito’y nangangangahulugan ng lisanin o

pabayaan sa kinaroroonan.

Halimbawa:

Iwan mo siya kung ayaw niyang sumama

Iwan mo ang aklat sa mesa

2. Iwanan - Ito’y nangangahulugan ng bigyan

bago lisanin.

Halimbawa

Iwanan mo ng baon ang iyong kapatid.

Wastong gamit ng Kapag at Kung

Magkaiba ang kahulugan at gamit ng mga salitang ito.

Ipinakilala ng kung ang di-katiyakan ng isang kalagayan; ipinakilala ng kapag ang isang kalagayang tiyak.

Halimbawa

a. Umuuwi siya sa probinsya kapag araw ng

Sabado.

b. Hindi niya masabi kung Sabado o Linggo ang

pag-uwi niya sa probinsiya.

c. Mag-ingat ka naman kapag nagmamaneho ka.

d. Mag-ingat ka kung ikaw ang magmamaneho ng

kotse.

Pang-ukol

Ang pang-ukol ay mga salitang pangkayariang nag-uugnay ng pangngalan o panghalip na kanyang layon sa ibang salita o lipon ng salita sa pangungusap.

Dalawang Anyo ng Pang-ukol

1. Isang kataga, tulad ng: sa, ng, kay

2. Salita’t kataga, tulad ng: para sa / kay

ayon sa/kay, alinsunod sa/kay,

ukol sa /kay, tungkol sa/kay,

labag sa/ kay, laban sa/kay

Ang pangngalan o panghalip na sumusunod o kasama ng pang-ukol ay tinatawag na layon ng pang-ukol. Tinatawag na pariralang pang-ukol ang pariralang binubuo ng pang-ukol at ang layon nito.

Pang-angkop

Ang mga pang-angkop ay mga nag-uugnay sa panuring at salitang tinuturingan. Sa pamamagitan ng mga ito,dumudulas at gumaganda ang pagbigkas ng mga pariralang pinaggagamitan.

1. Ang na ay ginagamit kapag ang sinusundang

salita’y nagtatapos sa katinig maliban sa n.

Halimbawa

Panulat na mabisa, matibay na paniniwala.

2. Ang ng ay ginagamit kapag ang salitang

sinusundan ay nagtatapos sa patinig.

Halimbawa

Wikang mayaman, diwang Pilipino

Mga Pangunahing Tuntunin

1. Iwasan ang pangawing na AY, sa pangungusap.

Hango sa wikang dayuhan ang paggamit ng ay bilang pangawing ng panaguri nsa nauunang simuno. Lalong mabisa ang pangungusap kapag walang ay, sapagkat ayon sa likas na kayarian ng diwang katutubo.

Halimbawa

  1. Biglang kumulimlim ang langit.
  2. Pagbabago ng loob ang tunay na kahulugan ng tinatawag nating edukasyon.

2. Hanapin ang wastong salita.

3. Iwasan ang salitang-hiram na di kailangan.

4. Iwasan ang salitang Ingles.

5. Ibukod ang salitang hango sa ibang wika.

6. Huwag gawing pandiwa ang salitang Ingles

7. Iuna ang pangngalan sa pang-uri

Wasto Mali

Mesang bilog bilog na mesa

Bahay na pawid pawid na bahay

8. Idugtong ang pang-angkop na NA sa salitang

sinusundan kapag nagwawakas ito sa patinig o

N.

9. Lagyan ng pang-angkop na –NG o –G ang

salitang nagwawakas sa patinig o N kapag

sinusundan ng pandiwa:

10. Gumagamit ng isa lamang tanda ng

Maramihan.

11. Iwasan ang katagang walang silbi.

MGA SAWIKAIN

Ang sawikain o kawikaan ay ang mga popular na idiomang bukambibig ng madla sa pagsasalita. Ito’y maaaring salita o mga pariralang hindi tuwirang tumutukoy, sadyang lumilihis sa literal na kahulugan at sa tuntuning pambalarila, maaaring pinagtambal na dalawang salitang may kani-kanyang tanging sariling kahulugan ngunit madaling napapalitan ng nalilikhang panibagong o ikatlong kahulugan. Tulad sa pag-unawa sa bigay na kahulugan ng tula, ang sawikain upang lubos na maintindihan ang isinasaad na kahulugan ay kailangang basahin o pakinggan sa pagitan ng mga linya o taludtod.

Ang pagtatambis o pagsasawikain ay isang paraang pagpapaunlad ng buhay ng salita. Ayon nga kay Federico B. Sebastian at Antonio D.G. Mariano sa aklat nilang Idiomatic Expression in Pilipino”, Yumayabong at yumayaman ang alinmang wika sa pamamagitan ng kanyang katutubong mga salita at mga sawikaing sarili. Sa mga sawikain mababakas ang katutubong mga pagpapahayag ng isang lahing gumagamit ng kanyang wikang Pambansa. Mababakas dito, sa isa ring paraan, ang dating mga kaugaliang ipinahahatid sa pamamagitan ng katutubong pagpapahayag na ito.”

Pinamumulaklak animo ng sawikain ang pagpapahayag, samakatwid, nagkakakulay at gumaganda, bukod sa nagiging natural pa ang himig at anyo ng pagsasalita sa tunay na anyo at himig ng kinamumulatang pakikipag-usap ng mga Pilipino. Ang pagsasawikaing pagpapahayag ay nagpapalumanay rin sa katindihan o impak ng mga salita kung tuwirang sasabihin.

Mga Halimbawa:

1. hindi man lamang masayaran ng kapirasong itlog ng manok ang lalaluman--

sa madaling pananalita, hindi nakakakain ng itlog,

2. malambot ang puso---- maawain

3. nagpakabalandra sa lansangan--- walang bahay

4. huwag balikatin ang mundo--- huwag problemahin ang lahat

5. hindi nagbabanat ng buto--- ayaw magtrabaho

6. mamamatay nang dila ang mga mata----mamamatay sa gutom

7. mapangarapin ang maliit--- mapangarapin ang mahihirap

8. gusto’y isusubo na lang sa bibig ang kakanin- hindi na paghihirapan ang kakainin

9. akala’y mansanas ang maynila--- pinipitas lamang ang kakainin

10. di-maliparang-uwak—malawak

Iba pang halimbawa:

1. anakpawis -- magsasaka; manggagawa

2. anak-dalita—mahirap

3. alilang-kanin- utusang walang sweldo, pagkain

lang

4. balitang-kutsero- hindi totoong balita

5. balik-harap – mabuti sa harapan, taksil sa

likuran

6. bantay-salakay- taong nagbabait-baitan

7. bungang-tulog – panaginip

8. kidlat sa bilis – napakabilis

9. di makabasag-pinggan – mahinhin

10. hampaslupa – lagalag; busabos

11. haligi ng tahanan - ama

12. ilaw ng tahanan - ina

13. itaga sa bato - tandaan

14. isulat sa tubig – kalimutan

15. magdilang-anghel- magkatoo sana

16. nakahiga sa salapi- mayaman

17. nagbibilang ng poste – walang trabaho

18. namamangka sa dalawang ilog - salawahan

19. nagmumurang-kamatis- matandang nag-

aayos binata o dalaga

20. naniningalang-pugad- nanliligaw

21. ningas-kugon - panandalian; di-

pangmatagalan

22. panis ang laway- taong di-palakibo

23. putok sa buho – anak sa labas

24. sampid- bakod—nakikisuno; nakikikain o

nakikitira

25. takaw-tulog- mahilig matulog

26. makati ang dila – madaldal; mapunahin

27. kaututang-dila—katismisan

28. matalas ang dila – masakit mangusap

29. maanghang ang dila— bastos magsalita

30. matamis ang dila—mahusay mangusap;

bolero

31. sanga-sangang dila - sinungaling

32. may krus ang dila – nakapaghihimatong

( can foretell)

33. makapal ang mukha - di- marunong mahiya

34. manipis ang mukha- mahiyain

35. maaliwalas ang mukha – masayahin;

taong palangiti

36. madilim ang mukha – taong simangot;

problemado

37. dalawa ang mukha kabilain; balik-harap

38. matalas ang mata madaling makakita

39. tatlo ang mata – maraming nakikita;

mapaghanap ng mali

40. namuti ang mata- nainip sa kahihintay;

naghintay nang matagal

41. mabigat ang kamay – tamad gumawa; walang

hilig sa trabaho

42. magaan ang kamay madaling manakit,

manapok o

manuntok

43. mabilis ang kamay- mandurukot

44. malikot ang kamay- kumukuha ng hindi sa

kanya naiinis; nasusuklam

45. makati ang paa- mahilig sa gala o lakad

46. pantay ang mga paa- patay na

47. matalas ang tainga- madaling maarinig o

makaulinig

48. maputi ang tainga- kuripot

49. nakapinid ang tainga –

nagbibingi-bingihan

50. taingang-kawali – nagbibingi-bingihan

51. kumukulo ang dugo— naiinis; nasusuklam

52. magaan ang dugo- madaling makapalagayang

loob

53. mabigat ang dugo- di- makagiliwan

54. maitim ang dugo- salbahe; tampalasan

55. busilak ang puso- malinis ang kalooban

56. pusong bakal – di- marunong magpatawad

57. nakagapos na puso – walang laya ( sa pag-

ibig)

58. malakas ang loob - matapang

59. mahina ang loob – duwag

60. mababa ang loob- maawain

61. masama ang loob - nagdaramdam

62. mabigat ang loob - hindi makaggiliwan

63. bukal sa loob - taos-puso; tapat

64. nasa loob ang kulo – kinikimkim ang insi o

galit

65. utak- biya – bobo; mahina ang ulo

66. mapurol ang utak – bobo

67. matalas ang utak – matalino

68. mahangin ang ulo – mayabang

69. lumaki ang ulo – yumabang

70. matigas ang ulo- ayaw makinig s autos o

pangaral

71. basag- ulo - gulo o away

72. may ipot sa ulo – taong pinagtaksilan ang

asawa o bana

73. makunat ang balat - matanda na

74. balat-sibuyas- maramdamin

75. tinik sa lalamunan- hadlang sa layunin

MGA SALAWIKAIN

1. Nasa Diyos ang awa, nasa tao ang gawa.

God proposes and man disposes.

2. Pag may tiyaga, may nilaga.

Patience will yield results.

3. Walang mahirap na gawa, pag dinaan sa tiyaga.

There is no difficult undertaking if done patiently.

4. Ang masama sa iyo, huwag mong gawin sa kapwa mo.

Treat others as you want to be treated.

5. Sa marunong umunawa, sukat ang isang salita.

To one who listens and understands, one explanation is enough.

6. Ang sakit ng kalingkingan, damdam ng buong katawan.

The pain in the little finger can be felt by the whole body.

7. Bawasan ang salita, dagdagan ang gawa.

Talk less, act more.

8. Walang tutong sa taong nagugutom.

Any food tastes good to a hungry person.

9. Ang pagsasabi ng tapat ay pagsasamang maluwat.

Forthrightness creates lasting friendships.

10. Ang panahon ay samantalahin sapagka’t ginto ang kahambing.

Time is gold.

11. Pag di ukol, di bubukol.

Things will not happen if they are not meant to be.

12. Ang kapalaran ko di ko man hanapin, dudulog, lalapit kung talagang akin.

My fate will come to me even without searching for it.

13. Ang kabutihan ng ugali ay lalong higit sa salapi.

A good character is better than money.

14. Pahiran mo muna ang sariling mantsa, bago mo punahin ang uling ng iba.

Before you crticize others, make sure you do not have the same faults.

15. Mas masakit ang sugat na katha ng dila.

Unkind words can hurt more than physical pain.

16. Hinuhuli ang isda sa bunganga; ang tao, sa salita.

A fish is caught by the mouth; a person by what he says.

17. Ang tapat na kaibigan ay higit pa sa kayamanan.

A faithful friend is more valuable than material riches.

18. Pag wala ang pusa, piyesta ang mga daga.

When the cat is away, the mice celebrate.

19. Ang hindi marunong lumingon sa pinanggalingan, di makararating sa paroroonan.

One who does not look back at where he came from, will not reach his destination.

20. Magsisi ka man at huli, wala nang mangyayari.

Don’t cry over spilt milk.

21. Kapag may isinuksok, may madudukot.

When you save, you will have something when you need it.

22. Kung ano ang puno ay siyang bunga.

A tree will bear its own fruits.

23. Aanhin pa ang damo kung patay na ang kabayo?

What is the use of the grass if the horse is already dead?

24. Madaling tuwirin ang kawayan pag mura pa at di magulang.

It’s easier to straighten a young bamboo plant than a mature one.

25. Sa isang pintong masarhan ay sampu ang mabubuksan.

For every door that closes, ten more will open.

26. Di man magmana ng salapi, magmana man lang ng mabuting ugali.

One need not inherit wealth provided he inherits good manners.

27. Magbiro ka na sa lasing, huwag lamang sa bagong gising.

You may pester a drunken person, but not one who just woke up.

28. Kung sino ang masalita ay siyang kulang sa gawa.

A man that talks too much accomplishes little.

29. Kung sino ang pumutak ay siyang nanganak.

He who cackled is the guilty party.

30. Tulak ng bibig, kabig ng dibdib.

The mouth speaks the opposite of what the heart feels.

31. Matibay ang walis, palibhasa'y magkabigkis.

A broom is sturdy because its strands are tightly bound.

32. Ang tunay na kaibigan ay nakikita sa kagipitan.

A friend in need is a friend indeed.

33. Kung may itinatanim, may aanihin.

If you plant (a seed) and nurture it, you’ll reap the harvest in the future.

34. Huli man daw at magaling ay naihahabol din.

It is never too late to offer anything that is good.

35. Ang taong nagigipit, sa patalim kumakapit.

A desperate person will hold on to a knife’s edge.

36. Ang kalusugan ay kayamanan.

Health is wealth.

37. Ang taong walang kibo, nasa loob ang kulo.

A person who is outwardly calm has anger raging inside.

38. Ang mabigat ay gumagaan kung pinagtutulungan.

A heavy burden is lightened if everyone helps.

39. Ubus-ubos biyaya, pagkatapos nakatunganga.

Spend lavishly and you end up with nothing.

40. Ang buhay ay parang gulong, minsan nasa ibabaw, minsan nasa ilalim.

Life is like a wheel, it has its ups and downs.

41. Ang hindi marunong magmahal sa sariling wika, daig pa ang malansang isda.

He who does not love his own language is worse than a smelly fish.

42. Ang umaayaw ay di nagwawagi, ang nagwawagi ay di umaayaw.

A quitter never wins, a winner never quits.

43. Pulutin ang mabuti, ang masama ay iwaksi.

Emulate what is good, discard what is bad.

44. Ang taong maganda ang asal, minamahal ng kasamahan.

A kind and good-mannered person is well-loved by those around him.

45. Ang taong mapagtanong ay madaling dumunong.

A person who asks, learns more quickly.

46. Ang pili nang pili, natatapat sa bungi.

One who is choosy could end up picking the worst.

47. Ano man ang gawa at dali-dali ay hindi iigi ang pagkakayari.

Haste makes waste.

48. Mainam na ang pipit na nasa kamay kaysa lawing lumilipad.

A bird in a hand is worth two in a bush.

49. Mas malakas ang bulong sa sigaw.

A soft gentle request has more power than a loud command.

50. Aanhin mo ang palasyo, kung ang nakatira ay kuwago.

Mabuti pa ang bahay kubo, ang nakatira ay tao.

The house does not make a man.

Even a palace is nothing if those who live in it don’t have etiquette.

51. Lalong gaganda ang kinabukasan kung tayo ay may pinag-aralan.ves a better future

Education gives a better fture.

52. Pagkapawi ng ulap, lumilitaw ang liwanag.

Behind the cloud is a silver lining.

53. Ang pag-aasawa ay hindi biro, di tulad ng kaning iluluwa kung mapaso.

Marriage isn’t a joke. It isn’t like food that you can spit out when it’s too hot to chew.

54. Walang manloloko kung walang magpapaloko.

There will be no cheater if no one allows himself to be cheated.


55. Habang maikli ang kumot, matutong mamaluktot.

Try to make ends meet.


56.
May tainga ang lupa, may pakpak ang balita.

The earth has ears, news has wings.


57. Kung ano ang tugtog ay siyang sayaw.

Dance with the music.

58. Huwag kang magtiwala sa di mo kakilala.

Never trust a stranger.

59. Ang taong walang pilak ay parang ibong walang pakpak.

A person who has no money is like a bird without wings.


60. Walang matigas na tinapay sa mainit na kape.

No bread is too hard for hot coffee.

Panitikan

“ Ang panitikan ay pagpapahayag ng mga kaisipan at damdamin ng tao hinggil sa mga bagay sa daigdig, sa pamumuhay, sa lipunan at pamahalaan at sa kaugnayanng kaluluwa sa Bathalang lumikha.”

- Panganiban

“ Ang panitikan ay salamin ng lahi. Masisinag sa panitikan ang mga karanasan ng isang bansa, ang mga

kaugalian, paniniwala, mga tradisyon, pangarap at mga lunggatiin ng isang lahi.”

- Bisa

Totoong ang buhay ng tao ay puno ng talinghaga. Nababalutan ito ng iba’t ibang pangyayari na

madalas ay hindi inaasahan, gayon pa man, dahil sa likas na matalino ang tao, nagawa niyang harapin ang at bigyan ng kulay at kahulugan. Kaya nga kahit masaklap man o maganda ang magiging bunga ng mga karaasang ito, itinuturing na lamang niyang bahagi ito ng lumipas na magsisilbing aral sa kanyang pakikihamok sa buhay sa kasalukuyan at sa darating na bukas. Upang lalong mabigyan ng kahulugan ang buhay ng tao na mapapanatili sa isipan at damdamin ang mga bakas na ito ng nakaraan. Ngunit hindi lamang dapat na manatili ang mga ito sa kanyang alaala. Pilit na nagpupumiglas ito upang ipahayag, pasalita man o pasulat sa isang pamamaraang masining at may estilo. Bunga nito ay ang panitikan na nagsasalaysay ng buhay , pamumuhay lipunan, pamahalaan, relihiyon at mga karanasang nakukulayan ng iba’t ibang uri ng damdamin tulad ng pag-ibig, kalungkutan, pag-asa, pagkamuhi, takot at pangamba.

DALAWANG ANYO ng PANITIKAN

May dalawang anyo ng papapahayag sa pampanitikan: ang patula at ang tuluyan.

A. Patula – ay pagbubuo ng pahayag sa pamamagitan ng pagsama-sama ng mga maanyong salita sa mga taludtod na may sukat o bilang ng pantig at pagtutugma ng mga salita sa hulihan ng bawat taludtod sa mga saknong.

B. Tuluyan o Prosa- ay pagbubuo ng pahayag sa pamamagitan ng malayang pagsasama-sama ng mga salita sa pangungusap. Isinaalang-alang dito ang pagkamalikhain at estilo ng may-akda.

Mga Uri ng Panitikang Patula

Ang tula ay isang uri ng panitikan na nagpapahayag ng damdamin sa pamamagitan ng mga piling salita na maaaring may sukat, tugma, talinghaga at kariktan at maaari rin namang wala.

May tatlong uri ng tula:

1. Tulang pasalaysay. Tulang may sukat at tugma. Ang layunin ay magsalaysay ng mga pangyayari sa buhay, pag-ibig at pakikipagsapalaran ng bayani o mga

tauhan sa paraang patula.

Ang mga epiko at awit at korido ( metrical romance) ay nasa uri ng tulang pasalaysay. Ang epiko ay tulang pasalaysay na ang mga pangyayari ay tungkol sa pakikipagsapalaran, kabayanihan, at katapangan ng bayaning tauhan na nagtataglay ng mga di-kapani-paniwalalang kakay ahan ngunit nakapapag-iiwan ng aral at magandang halimbawa sa mambabasa. Ang awit at korido o “ metrical romance” ay tulang pasalaysay din na maaaring totoo at hindi sa totoong buhay.Ang mga pangyayari ay hinango sa buhay ng mga reyna, hari, prinsepe at iba pang mga dugong mahal. Ang paksa ay karaniwang paghihiganti,pagtatagisan ng talino at tapang , pananampalataya, pag-ibig at pagtulong sa kapwa. Maaaring may mga pangyayaring di-kapani-paniwala.

Ayon sa isang pag-aaral na isinagawa ni Dr. Arsenio Manuel, ang mga epiko ay mauuri sa tatlo.

1. Microepic ang tawag niya sa mga epikong kumpleto sa kanyang sarili. Maikli

at natatapos basahin sa isang upuan lamang. Ang halimbawa nito ay ang Biag ni Lam-ang ng mga Ilokano.

2. Macroepic naman ang epikon kung ipinakikita lamang nito ay isang particular na bahagi, nag-iisang awit. Halimbawa nito ang Tuwaang ng mga Bagobo.

3. Mesoepic ang mga epikong may masalimuot na insidente tulad ng Labaw Donggonan ng mga Bisaya.

Ang ibang palaaral ay inuuri sa dalawa ang epiko batay sa pananampalataya. Batayan daw ng ganitong pag-uuri ang katotohanang may mahalagang tungkuling ginagampanan ang relihiyon sa panitikan ng bawat bansa. Sa mga epiko ay nababakas ang uri ng rehiyon ng manunulat. Kung Kristyano ang sumulat, nababakas sa epiko ang paniniwalang Kristyano, maaaring sa mga pangalan ng tauhan o kaya ay sa mga pangyayaring inilalarawan. Ang dalawang uring ito ng epiko ay:

  1. Epiko ng mga Kristyano

Ang Biag ni Lam-ang ni Pedro Bukaneg ng mga Ilokano ay inuring epiko ng

Kristyano. Ayon sa mga ulat na nababasa, ito ay unang nasulat sa wikang Samtoy noong 1640 at sinasabing binubuo ng 1000 taludtod. Si Isabelo de los Reyes ang nagsalin nito sa Kastila sa anyong tuluyan. Nalathala ito sa El Folkorico Filipino noong 1890. Sinasabing ang pinakamahabang bersyon ng Lam-ang ay nalimbag sa Calasiao, Pangasinan. Ito ay may 1,200 taludtod.

Ang Labaw Donggon ng mga Bisaya ay kasama rin sa uring ito.

  1. Epiko ng mga Di-Kristyano

Ang mga Ipugaw ay nabibilang sa pangkat ng mga di Kristyano. Dalawang epiko ng mga Ipugaw ang kilalang-kilala. Ang Hudhud at Alim.

Ang Hudhud ay pasalaysay ng buhay ni Aliguyon, Buhay ni Bugan, at iba pang mga bayaning tauhan ng mga Ipugaw. Ang epiko ay kinasasalaminan ng mga kabihasnan ng mga Ipugaw . Kasama rin ditto ang tungkol sa pagkakalikha ng daigdig ayon sa paniniwala ng mga Ipugaw.Sinasabing hanggang sa kasalukuyan ay narinig na inaawit pa ang ilang bahagi ng epikong ito sa mga lugar na maynakasasaulo pa ng mga bahagi nito.Mahaba ang epikong ito sa kabuuan.Gugugol dawn g higit sa dalawang oras kung bibigkasin nang tuluy-tuloy ang Hudhud.

Si Dr. Beyer, isang iskolar ay nagsabi na ang Alim ng mga Ipugaw ang pinakamatandang epiko sa Pilipinas. Higit na makarelihiyon ito kaya ito ang inaawit sa mga okasyong nauukol sa relihiyon tulad ng Uyauy, isang pagdiriwang na mayayaman lamang na Ipugaw angnakapagbibigay. Ang paksa ang Alim ay nakakatulad na Ipugaw ang nakapagbibigay. Ang paksa ng Alim ay nakatutulad daw ng Ramayana ng India na nauukol sa buhay ng mga bathala at kataka-takang pangyayari sa ipinalalagay na langit ng mga Ipugaw. Isa sa mga salaysaying napapaloob sa Alim ay ang tungkol sa Pundoldapan, ang diyos ng pag-aani ng mga Ipugaw.

Ang awit at korido ay mga tulang pasalaysay na paawit kung bigkasin. Ang tagpuan ng mga pangyayari ay sa ibang bansa. Ang tema ay pinagsama-samang romansa, pakikipagsapalaran, kabayanihan at kataksilan.

Magkaiba ang awit at korido sa anyo at sukat. Ang awit ay may labindalawang pantig sa bawat taludtod samantalang ang korido ay may walong pantig lamang sa bawat taludtod. Ang bayaning tauhan ng koridp ay nasasaniban ng kapangyarihang kababalaghan samantalang ang bayaning tauhan sa awit ay walang kapangyarihang kababalaghan kaya higit na makatotohanan kaysa korido. Ang awit ay binibigkas/ inaawit nang mabagal samantalang ang korido ay binibigkas / inaawit nang mabilis. Ang awit at korido ay tinatawag ding buhay. Nahahati ang mga awit at korido sa dalawang pangkat.

  1. Yaong mga hindi alam kung sino ang may-akda kaya tinatawag na mga salaysaying bayan.

  1. Yaong sinulat ng mga tiyak na makata na hinango sa mga salaysaying nadala dito ng mga dayuhan tulad ng mga sinulat nina Jose de la Cruz at iba pang makatang kapanahon niya.

Maibibigay na halimbawa ng korido ang “ Ibong Adarna” , Rodrigo de Villas, Historia Famosa de Bernardo Garpio at ang “ Florante at Laura” naman ni Balagtas ang halimbawa ng awit.

Naging popular ang awit at korido noong panahon ng Kastila dahil sa paghihigpit ng sensura sa Pilipinas. Ginagamit ng mga Kastila sa pagpapalaganap ng relihiyon ang awit at korido sa pagbibigay ng aral.

Ang mga sumusunod ang nilalaman ng mga awit at korido:

  1. Imbokasyon
  2. Paghingi ng paumanhin
  3. May isang matanda na siyang sumusubok ng katangian ng tauhan
  4. May hinahanap ng lunas
  5. May kababalaghan/ engkanto o milagrong nagaganap

2. Tulang liriko/ pandamdamin. Kilala rin ito sa tawag na tulang paawit. Ang tawag na liriko ay buhat sa salitang Griyego na ang kahulugan ay tulang

inaawit sa saliw ng lira. Ang mga tulang liriko ay pagpapahayag ng damdaming maaaring sarili ng sumulat o kaya ay likha ng mayamang guniguni ng makata ngunit batay o hango rin sa isang karanasan. Sa ilalim ng uring ito ay mababanggit na halimbawa ang mga:o pagpuri

a. Kantahin o awitin. Mga taludtod na may sukat at tugma na inilalaan para awitin.

b. Soneto. Tula itong may mga saknong na binubuo ng labing apat na taludtod.

c. Elihiya. Tula itong nagpapahayag ng panimdim at pagkalumbay sanhi ng pagkamatay ng isang minamahal sa buhay

d. Oda. Ito ay tula ng paghanga o pagpuri sa isang tao o bagay na nasusulat sa masining na pahayag

e. Dalit. Ito ay awit ng papuri sa Panginoon o Mahal na Birhen na bahagyang nagtataglay ng pilosopiya sa buhay

f. Pastoral. Tula itong naglalarawan ng tunay na buhay sa bukid.

  1. Tulang pandulaan/ pantanghalan. Ang mga tulang pandulaan ay ginagamit sa

pagtatanghal ng mga dula. Ang usapan ng mga

gumaganap sa dula ay parang patula.

Ang mga sumusunod ay halimbawa ng mga tulang pandulaan.

  1. Karagatan. Tungkol sa alamat ng singsing ng isang dalaga na inihulog sa dagat sa hangaring mapangasawa ang kasintahang mahirap. Hinahamon ng dalaga ang mga binata na lumiligaw sa kanya na sisirin at hanapin ang singsing at kung sinuman ang makakuha ay pakakasalan niya. Sa simula ay may tutula habang pinaiikot ang isang lumbo na may tandang puti at kung kaninuman matapat ang tandang puti kapag huminto sa pag-ikot ang lumbo, ay siyang makikipag-usap at sasagot sa mga patalinghagang tanong ng dalaga.

  1. Tibag. Isa itong pagtatanghal tungkol sa paghahanap ng krus na pinagpakuan kay Kristo na ginagampanan nina Reyna Elena at Prinsipe Constantino. Namalasak ang dulang ito noong panahon ng Kastila nang kasalukuyang pinalalaganap ang Kristyanismo. Ang salitaan ay patula. Ginagawa ito nang paprusisyon sa pook na pagdarausan. Gumagawa ng mga bunduk- bundukan ang mga namamahala ng dula. Ang mga bundok na ito ay tinitibag nga mga nagpuprusisyon na nagmula sa simbahan. Tinitibag ang bawat bundok na madaanan sapagkat pinaghahanap nila ang krus na pinagpakuan at kinamatayan ni Kristo. Sa huling bundok na titibagin ay makukuha ang krus. Pagkakuha sa krus ay babalik na muli sa simbahan ang prusisyon upang ilagak doon ang relikyang ( krus) na nahukay sa

bundok.

  1. Duplo. Isang uri ng laro na nagtatanghal ng madulang pagtatalo sa paraang patula. Karaniwang nilalaro ang duplo sa mga lamayan kung may mamamatay. Sa bakuran mismo ng namatayan ito ginagawa. Ginamit din ng mga Kastila sa pagpapalaganap ng Kristyanismo. Ang mga manlalaro ng duplo ay isang hari, isang pangkat ng mga kabinataan at isang pangkat ng mga kadalagahan. Ang mga dalaga ay tinatawag na bilyaka at ang mga kabinataan ay mga bilyako.Bago simulain ang laro, ang mga manlalaro ay nagdarasal ng Ama Namin.

Hawak ng Hari ang isang tsinelas o kotso na siyang gagamitin sa pagpaparusa sa mga kalahok na mapatutunayang nagkasala. Pagkatapos na magdasal ng Ama Namin, ang Hari ay magsasabing may nawawala siyang isang ibon o kulasisi. Isang bilyako ang magsasabi na ang kumuha ay isang bilyake. May magtatanggol sa bilyakang pinagbibintangan. Sa bahaging ito ay magsisimula ang patulang pagtatalo. Pag natalo ang nagtanggol sa bilyake, ang bilyako ay papaluin sa palad ng kotse ng Hari. Ang parusang pagpalo ng kotso sa palad ay tinatawag na plataryo.

Ang bahagi kung saan nagkakaroon ng mainitang pagtatalong patula ay tinatawag na Sakdal at Parusa.

Ang karaniwang nilalaro sa ikasiyam ng gabi pagkatapos mailibing ang namatay. Ito ay ginagawang pang-alis ng pagkabagot o pagkainip ng mga taong nagdarasal at naglalamay. Kung noong una ang duplo ay sinisimulan sa pamamagitan ng pagdarasal, nang lumaon ito ay naging madulang pagtatalo sa paraang patula na kinalugdan ng mga manlalaro hanggang ang pagdarasal ay naging pangalawa na lamang at ginagawa na lamang sa katapusan.

Ang mga manlalaro ng duplo ay tinatawag na duplero. Ang gumaganap na

Hari ay duplerong iginagalang nang higit at siyang inaakalang pinakamatalino sa lahat ng mga duplero.

Ang tiyak na tauhan ng duplo ay ang mga sumusunod:

Hari ---- dumirinig sa mga sumbong

Reyna --- kasama ng Hari sa paglilitis

Duke o Konde --- mga tagapayo

Berdugo --- tagahatol

Bilyako --- kalalakihang kasali sa laro

Bilyaka --- kababaihang kasali sa laro

Embahador --- dayuhang duplero

  1. Panunuluyan o Pananapatan. Isang uri ng prusisyong ginaganap kung bisperas ng Pasko. Ipinakikita sa dula ang paghahanap ng bahay na matutuluyan ng Mahal na Birhen na magsisilang kay Hesus. Ang mga gumaganap ay ang Birheng Maria at si San Jose. Ang usapan sa pagtatanghal aypaawit. Nagsisimula ang prusisyon sa simbahan at dadaan sa mga lugar na may mga bahay n napapalamutian. Sa mga bahay na ito kakatok sina San Jose at ang Birheng Maria at makikiusap na sila ay patuluyin subalit ang mga may-ari ng bahay ay magsisitanggi at magbibigay ng mga dahilan. Sapagkat wala silang matuluyan, ang Birhen Maria ay nagsilang sa isang kabalyarsa o sabsaban.

  1. Panubong. Isang dula ito na kung saan ay isang mahabang tula ang binibigkas nang paawit. Ginagawa ito bilang pagpaparangal sa isang dalagang may kaarawan. Ang salitang panubong ay kasing kahulugan ng salitang pamutong sa Tagalog na ang ibig sabihin ay lalagyan ng putong o koronang bulaklak ang dalagang may kaarawan. Karaniwang ang gumagawa nito ay mga binata na kung tawagin ay manunubong. Ito ay may tatlong bahagi. Ang unang bahagi ay ang pag-awit ng mga binata sa tarangkahan pa lamang ng bahay ng dalagang may kaarawan. Sa ikalawang bahagi ay ipinagpapatuloy ang pag-awit sa may hagdanan. Hindi sila tutuloy kung hindi sila patutuluyin ng mga bahay. Ang ikatlong bahagi ay ang pag-awit na sa loob ng bahay. Pinupuring dalagang may kaarawan na nakaupo sa isang silya sa gitna ng bahay na pinuputungang koronang yari samga sariwang bulaklak. Habang pinuputungan, ang mga manunubong ay umaawit samantalang sa harap ng dalaga ay may sumasayaw. Kasabay nito ang sabuyan ng mga bulaklak at mga barya.

  1. Senakulo/Cenaculo. Dulang nagpapakita ng buong buhay ni Hesukristo. Ang usapan ng mga tauhan ay patula. Dalawa ang uri ng senakulo: Hablada kapag ang usapan ay hindi paawit, sa halip ay tinutula. Cantada naman kung ang usapan ay paawit. Higit na mahaba ang cantada kaysa hablada. Ang pagtatanghal ng cantada ay inaabot ng tatlong gabi samantalang ang hablada ay isang gabi lamang.

  1. Sarswela. Isa itong dulang musical o isang melodramang may tatlong yugto na ang paksa ay tungkol sa pag-ibig, panibugho, paghihiganti, pagkasuklam at iba pang uri ng damdamin. Ang inilalalarawan sa dula ay buhay Pilipino na siyang ikinaiiba nito sa Moro-moro. Ang kasuutang ginagamit ng mga nagsisiganap sa dula ay kasuutang Pilipino.

Mga Uri ng Panitikang Tuluyan

  1. Maikling Kuwento – isang sangay ng panitikan na naglalahad ng isang natatangi at mahalagang pangyayari sa buhay ng isang pangunahing tauhan; may kakaunting tagpo, maigsi ang pangyayari, at nag-iiwan ng iisang kakintalan lamang sa mambabasa.
  2. Kathambuhay o Nobela- naglalahad ng maraming pangyayaring kinasasangkutan ng isa o mahigit pang pangunahing tauhan at iba pang katulong na mga tauhan at ang mga pangyayari ay sumasaklaw sa mahabang panahon.
  3. Dula – naglalahad ng isa o higit pang pangyayari na kinasasangkutan ng isa o dalawang pangunahing tauhan at iba pang katulong na tauhan at itinatanghal sa dulaan o tanghalan.
  4. Sanaysay- nagpapahayag ng mga kuru-kuro at pansariling kaisipan ng manunulat na maaaring maanyo at malaya o personal.
  5. Talambuhay- naglalahad ng mahahalagang pangyayari sa buhay ng isang tao mula sa pagsilang hanggang sa pagkamatay.
  6. Pangulong tudling o editoryal – naglalahad ng kuru-kuro ng patnugot na may layuning mamatnubay sa kuru-kuro ng madla, sa pamamagitan ng panghihikayat.
  7. Anekdota- maikling salaysay ng mga tunay na karanasan o pangyayari sa buhay ng mga dakila at kilalang tao na karaniwa’y katawa-tawa at nag-iiwan ng magagandang aral sa buhay.
  8. Mitolohiya- katipunan ng iba’t ibang paniniwala at mga kuwento tungkol sa mga diyos at diyosa.
  9. Alamat- kuwentong pasalin-salin sa bibig ng matatanda o ninuno at karaniwang tungkol sa pinagmulan ng mga bagay-bagay.
  10. Kuwentong bayan- mga kuwentong pumapaksa sa mga katangian ng mga tauhan ( mabuti at masama) at may layuning maglibang. Nagpasalin- salin din ito sa bibig ng mga tao.
  11. Pabula- kuwentong ang mga tauhan ay mga hayop na nagsasalitang parang tao na ang layunin ay makapagturo ng aral sa mambabasa.
  12. Balita- naglalaman ng mga pangyayari sa loob at labas n gating bayan.

ANG PANITIKANG PILIPINO PANAHON BAGO DUMATING ANG MGA KASTILA

Hindi matitiyak kung gaano na katagal ang pagkakaroon ng panitikang Pilipino subalit ang tiyak ay mayroon nang panitikan bago pa man dumating sa Pilipinas ang mga Kastila noong 1521.

Sinasabi ng kasaysayan na bago pa mandin masakop ng Imperyo ng Madjapahit ang Pilipinas ay may panitikan nang maituturing ang ating mga ninuno at ito’y nagsimula sa pasalitang tradisyon. Ang mga aral at patnubay na nalilikha ng mga matatanda nating ninuno na natatagpuang pasalin-salin sa bibig ng mga mamamayan noon ang siyang itinuturing na pinagmulan ng panitikang Pilipino. Likas raw sa mga Pilipino ang kagandahan ng pagpapahayag ng ano mang kanilang naiisip kaugnay ng kanilang pang-araw-araw na pamumuhay ay nasasagot nila sa pamamagitan ng magagandang paliwanag bunga ng kanilang matalinong pag-iisip. Ang tanong na bakit ganito at ganoon ang isang bagay na napapansin sa kapaligiran ay natutugunan ng mga paliwanag na ibinabase sa kanilang matalinong obserbasyon at marahil doon nagsimula ang mga alamat na sinasabing isa sa matandang anyo ng panitikang nakilala.

Ang kanilang pangangaral ay nagagawa sa magandang pananalita na karaniwang nagtutugma-tugma kaya madaling matandaan tulad ng mga salawikain at ang mga kawikaan na naging patnubay sa paghubog ng magandang asal ng kabataan.

Ang ating panitikan ay nasa anyo ng mga alamat, kuwentong-bayan, epiko at mga karunungang bayan tulad ng salawikain, bugtong, palaisipan, sawikain at kasabihan. Ang unang alpabetong ginamit ng ating mga ninuno ay kahawig ng alpabetong Malayo-Polinesyo o ng mga Indonesyo. Binubuo ito ng lapimpitong titik o letra; tatlong patinig at labing-apat na katinig na tinatawag na alibata o baybayin.

Sa maiikling salita medyo maunlad na nga ang panitikan natin bago dumating ang mga Kastila. Nagsasalamin ito ng mga paniniwala at uri ng pamumuhay ng mga Pilipino noong matandang panahon- ang kanilang pananampalataya, pamahiin, sistemang pampulitika, panlipunan at pangkabuhayan at maging ang sistemang pampulitika.

Maikling Kuwento Bago Dumating ang mga Kastila

Mayroon na kaya tayong mga maikling kuwento bago pa man dumating ang mga Kastila? Kung mayroon man tayong mga salaysay, maituturing na kaya natin itong mga maikling kuwento?

Totoong kahit noon pa mang unang panahon, naging bahagi na ng pamumuhay ng mga Pilipino ang pagkukwento, ngunit siyempre iba rin naman ang panahon noon, kaya, naiiba na rin ang uri ng kanilang mga kuwento. Ibig sabihin maging sa estilo ng pagpapahayag at maging sa paksa ay mababakas ang simple at payak na pamumuhay ng mga ninuno natin.

Alam ba ninyo kung anong uri ng mga kuwento mayroon tayo noong unang panahon? Anong paraan ang kanilang pagkukwento? Ano ang kinagigiliwan nilang paksa?

Dahil likas na mapagmasid ang mga katutubo noon kaya maging sa kanilang pagsasalaysay ay napapaloob ang mga pangyayaring nagaganap sa kanilang kapaligiran tulad ng lagay ng kanilang pang-araw-araw na pamumuhay pati na ang kanilang mga paniniwala’t kaugalian, mga pangarap at mithiin.

Ayon kina Sauco ( 1978), ang mga unang kuwento ng mga Pilipino ay mga alamat, kuwentong bayan at mito.

Mga Alamat

Ano ang Alamat? Ang alamat ay isang salaysay na ang pinakadiwa ay mga bagay na makasaysayan at tumutukoy sa pinagmulan ng isang bagay o mga bagay. Halimbawa: bakit maalat ang tubig-dagat? Likas yatang matalino at malikhain ang mga matatanda natin noon at nasagot nila ang mga katanungang ito sa pamamagitang ng paglikha ng mga salaysay na tinatawag nating alamat.

Ang Mito

Madalas na nagtatanong ang matatanda noon sa mga kapangyarihan at kababalaghang naibibigay ng kalikasan tulad ng liwanag na naidudulot ng araw, ng kasaganaang biyaya ng ilog, kabundukan at maging ang mga punong-kahoy. Dahil sadyang mapanaliksik, napaikot nila ang kanilang imahinasyon kaya madali nilang nakuha ang paliwanag sa mga pangyayari, kababalaghan at kahiwagaang nagaganap sa paligid.

At bilang kasagutan sa mga katanungang iyon, silay, lumikha ng diyos at diyosa na kumakatawan sa kapangyarihan, talino, ganda, pag-ibig, kasaganaan at iba pa. Ang mga diyos at diyosang ito ay nagiging tao ngunit nagtataglay ng kapangyarihang mala-Bathala.

Alam ba ninyo na noong unang panahon naniniwala rin ang mga ninuno natin kung ikaw ay mabait at may nagawang mabuti sa kapwa, tinutulungan ka ng mabuting ispiritu o diyos ng kabaitan?Kaya maaaring magkaroon ka ng malusog na pangangatawan at maunlad, masagana at maligayang pamumuhay.

Sa kabilang dako, kapag ikaw ay masama, sinungaling, malupit at mapagsamantala sa kapwa, magiging iyo ang parusang dulot ng diyos ng kasamaan. Ang mga paniniwalang ito ay nasasalaminsa matandang salaysay ng mga katutubo na tinatawag nating mito.
Narito ang halimbawa ng mga diyos at diyosa, at mabubuti at masasamang ispiritu sa mitolohiyang Pilipino.

Tiyanak - tagatanod sa lupa. Ayon sa matatanda ito ay sanggol na namatay nang hindi

nabinyagan at nag-anyong ibon, isda at iba pang nakakatuwang hayop.

Mamanhig nangingiliti ng mga bata

Limbang -- tagatanod sa kayamanang nasa ilalim ng lupa

Tiktik - ibong kasama ng aswang

Tanggal - matandang babaing sumisipsip ng dugo ng sanggol. Sa kanyang paglalakbay

iniiwan niya ang kalahati ng kanyang katawan.

Kama-kama - maliit na tao na kumukurot sa sanggol

Kapre - maitim at malaking tao at may tabako

Bathala - pangunahing diyos

Indionale - diyos ng mabuting Gawain

Anion tabo - diyosa ng hangin at lupa

Apolaki - diyos ng digmaan

Hanan – diyos ng mabuting pag-aani

Mapolan masalanta - patron ng mangingibig

Libongan – nagtatanod sa pagsilang ng isang buhay

Limoan – ang nangasiwa kung paano mamamatay

Tala - diyosa ng pang-umagang bituin

Kuwentong Bayan

Ito ay nagsasalamin ng mga pangarap, mithiin, paniniwala at kaugalian ng ating mga ninuno lalo na ang kanilang pagiging mapamahiin.

Sa mga kuwentong nalikha ng ating mga ninuno naihahayag din ang sistemang pulitikal at sosyal pati ang uri ng pamamahala ng mga pinuno noong unang panahon; mga utos ng namumuno ang dapat sundin,may mga karampatang parusa sa mga lumilihis ditto. Siyempre, dahil sa hindi pa gaanong maunlad ang sistema ng kanilang pagsulat kaya pasalin-salin lamang sa bibig ng mga matatanda ang mga salaysay na ito.

Halimbawa: Naging Sultan si Pilandok; Tinampikan

Ang Tula bago Dumating ang mga Kastila

Kung bubuklatin natin ang mga unang dahon ng aklat ng kasaysayan ay matutunghayan natin ang tunay na katangian ng ating mga ninuno: matalino, masaklaw ang pag-unawa sa mga bagay sa kanilang pali-paligid, magiting, may sarili nang pananampalataya at talagang matibay ang loob. Masasalamin na rin sa kanila ang pagkamalikhain sa pagbibigay kahulugan sa buhay. Hindi ba’t tunay na dakila at kaibig-ibig ang angkang ating pinagmulan?

Hindi nga’t kataka-taka na sa kabila ng hindi maunlad na kalikasan at kalinangan ay napatunayan ng ating mga ninuno na ang susi sa maunlad, mapayapa at may sistemang pamumuhay ay ang mga karunungang-bayan, na ipinalagay nang kauna-unahang mga tula. Kahit ang mga ito ay napasalin-salin lamang, kung kaya’t nagging bahagi ang mga ito ng kanilang pang-araw-araw na buhay. Samakatwid, ang mga karunungang bayang ito na tinuturing mga kabang-yaman ay binubuo ng mga bugtong, salawikain, kasabihan, talinghaga, palaisipan at epigram.

Ang mga unang tulang ito’y may temang panrelihiyon at samahang panlipunan. Binibigkas ang mga ito nang may himig at patungkol sa kanilang mga paniniwala ng mga anito na humuhubog sa kanilang pag-uugali, pagkilos at pananaw sa buhay, upang gumaling ang mga may sakit at sa paglilibing ng mga namatay.May mga tula rin na parang panalangin upang magkaroon ng masaganang ani, maligayang pamumuhay, maraming huli sa pangingisda at maging sa pagpapatulog ng bata at paghingi ng tagumpay sa digmaan. Mayroon ding mga tulang inaawit kung nagliliwaliw sa paggaod at pamamangka.

Tunay na ang mga tula noong bago dumating ang mga kastila ay masasabing may kagaspangan sa kaisipan at pagkakahanay ng pananalita kung ihahambing sa makabago at maunlad na kaalaman sa panulaan ngayon, subalit kung isaalang-alang na ang ating ninuno nay nasa ilalim ng impluwensya ng kapaligirang dahop sa pinag-aralan, walang kaalaman at hindi nagkakaroon ng pagkakataong makapag-aral ng panulaan at mga simulain sa pagtula ang kanilang kakayahan sa pagpapahayag sa matulaing paraan ay nag-angkin na ng maindayog na ritmo bawat taludtod ng bawat saknong at may pagkakapare-pareho ang pamamaraan ng pagtutugma.

Narito ang mga maiikling tula na naging palasak noong panahong ito.

Kasabihan

Libu-libong kasabihan, salawikain at epigram ang natala sa koleksyon ng mga mananaliksik sa iba’t ibang pook ng kapuluan. Ang karamihan sa mga ito ay mga tugmang may lilimahin,aanimin, pipituhin o wawaluhing pantig.

Hal.

Sala sa lamig

Sala sa init.

Pag hindi ukol

Hindi bubukol

Anak na di paluhain

Ina ang patatangisin

Mga Bugtong

Ito ay tugmang naghahamon sa tao na mag-isip nang madalian na walang pagbabatayan kundi ang inilalarawan ng mga salita. Ang ganitong Gawain ng isipa’y nagpapatibay ng kasiglahan ng gunuguni. Karaniwang binubuo ito ng dalawang taludtod lamang.

Hal. Isang butil na palay

Sikip sa buong bahay. (ilaw)

Tanaga

Isang tulang binubuo ng iisahing saknong lamang na may apat na taludtod na ang bawat taludtod ay may pitong pantig na magkakatugma sa hulihan.

Tugmang Pambata

Ginagamit na panlibangan na karaniwa’y naglalarawan ng mga kinagigiliwan ng mga musmos noon. May mga tugmaang pambata na hindi mabibilang sa mataas na uri ng panitikan subalit ang mga ito’y matatandang tugmang may kahalagahang pampanitikan.

Tulang Panrelihiyon

Sa panahong ito, halos lahat ng mahalagang mga pangyayari sa buhay ng mga ninuno natin ay iniugnay sa mga bagay na may kinalaman sa relihiyon.

Ito ang ilang halimbawa:

  1. Gindaya- ito ay tulang panrelihiyon ng mga Bagobo. Binibigkas ito sa mga sandaling

sila ay nag-aalay ng banal na pagkain sa kanilang bathala. Ang

seremonyang ito ay tinatawag na Ginium.

2. Baylon – Sa sinaunang ritwal ng mga pagano ang pinakapunong pareng babae ay

nagdaraos ng seremonya sa pamamagitan ng mga sayaw na may kasaliw na

tunog ng gong at pompiyang.

  1. Loan o Lea - ito ay isang uri ng tulang masasabing Asiyaliko ang pinagmulan. Ito’y

naglalarawan sa mga bagay na supernatural.

Dung-aw

Ito’y isang uri ng tulang panambitan na binibigkas sa piling ng bangkay ng yumaong asawa, magulang o anak na ang nilalaman ay hinggil sa dusa ng naulila sa buhay ng namatay at sa paghingi ng paumanhin sa mga nagawang pagkakamali.

Salawikain

Mga butil ng karunungang hango sa karanansan ng mga matatanda. Ito’y kinapapaloobang ng mabubuting payo tungkol sa kagandahang-asal at mga paalala tungkol sa batas ng mga kaugalian. Ang salawikain ay karaniwang patalinghaga at nasusulat nang may sukat at tugma.

Talinghaga

Isang simpleng metaporang may walong pantig sa bawat taludtod; ito’y may sukat at tugmang regular.

Palaisipan

Nakapupukaw at nakahahasa ng tao. Katulad ng bugtong, ito’y nangangailangan ng talas ng isip.

Bulong

Binubuo ito ng ilang taludtod, dito makikita ang malaking paggalang at pangamba ng mga tao noon sa mga hindi nakikitang espiritu. Ginagamit ito upang hingan ng pasintabi o paumanhin ang mga lamang-lupa, tulad ng duwende.

Awiting Bayan

Isang tulang inaawit sa pagpapahayag ng damdamin, kaugalian. Karanasan, pananampalataya at gwain o hanapbuhay ng mga taong naninirahan sa isang pook

Mga Uri ng Awiting Bayan

  1. talindaw - awit sa pamamangka
  2. soliranin – awit sa paggaod
  3. diona- awit sa panliligaw o kasal
  4. oyayi – awit sa pagpapatulog ng bata
  5. dalit o imno- awit sa pagpuri o pagsamba
  6. kumintang – awit sa pakikidigma
  7. sambotani – awit ng tagumpay
  8. kundiman- awit ng pag-ibig

Epiko

Isang mahabang tulang pasalaysay na inaawit o binibigkas nang taimtim at nahihinggil sa mga mahiwagang pangyayari o mga kabayanihang kinapapalooban ng mga paniniwala, kaugalian, huwaran at sukatan sa buhay ng mha sinaunang mamamayan sa isang sambayanan.

Panahon ng Kastila

Ang panitikan sa panahong ito ay sumasaklaw ng mga taong 1565 nang itinatag ni Miguel Lopez de Legaspi ang unang pamayanan sa Cebu hanggang 1872 nang bitayin ang tatlong martir na paring Pilipino na sina Padre Gomez, Burgos at Zamora.

Hindi lamang layuning kolonyal ang dahilan ng pagsakop ng Espanya sa Pilipinas. Bilang pangunahing tagapagtaguyod ng Katolisismo, hangad din ng mga Kastila na mapalaganap ang relihiyong ito sa mga katutubo. Ito ang dahilan kung bakit kasama ng mga kongkistador na dumating sa Pilipinas ang mga prayleng misyonero. Ang mga paring ito’y mga iskolar din. Nagkaroon ng pagbabago sa ating panitikan sapagkat ang mga paksa ay naging panrelihiyon.

Ang mga paring iskolar na ito ang naghawan ng landas para madaling masakop ang puso’t kaisipan ng mga Pilipino. Nagsipag-aral sila ng iba’t ibang wika sa Pilipinas upang magkaroon sila ng tuwirang pakikipag-unawaan sa sambayanan.

Nagpasok din ang mga prayle ng mga pagbabago sa wika’t panitikan ng mga katutubo. Nagkaroon ng mga paaralan kayat malaki ang ipinagbago ng pamumuhay, diwa’t kaisipan ng mga Pilipino. Malaki ang impluwensiya ng kalinangang Europeo. Karamihan sa mga akda ay sinulat ng mga prayle. Sumigla ang panitikan dahil sa pagkatuklas ng limbagan.

May tatlong kaayunan ang panitikan sa panahong ito; tuluyan, panulaan at dula.

Sa tuluyan, namalasak ang talambuhay (hinggil sa mga banal na tao), dasal o nobena, sermon at mahabang salaysay.

Sa panulaan, naging tanyag ang pasyon, dalit, awit at korido, at awiting-bayan. Nahahati naman ang mga dula sa tatlo, gaya ng dulang pang-entablado (senakulo, komedya o moro-moro at karilyo); dulang panlansangan (tibag, pangangaluluwa, panunuluyan at salubong); at pantahanan (karagatan, duplo, pamanhikan at huego de prenda).

Maikling Kuwento sa Panahon ng Kastila

Sadyang nagbabago ang buhay ng tao habang dumaan ang panahon. Tulad halimbawa nang dumating ang mga Kastila at nang mayakap ng mga Pilipino ang Kristiyanismo. Ang dating payak na pamumuhay ay nakulayan na ng kulturang Europeo. Bagama’t hindi lubusang nawaglit ang makalumang paniniwala, hindi ba na tila yata napilitan na rin ang mga katutubo na sundin at gayahin ang uri ng pamumuhay ng mga mananakop?

Mula sa pagsamba sa mga itinuturing nilang mga diyus-diyusan ay natutuhan nilang magpahalaga sa mga aral-Kristiyano kung kaya’t hindi ba na lumaganap sa panahong ito ang mga kuwento o salaysay tungkol sa buhay ng mga santo o santa o maging ang mga martir ng dakilang simbahang Katoliko?

Bukod pa dito, may lumaganap na mga kuwentong hango sa Bibliya na matalinghaga at nagtuturo ng aral. Parabula ang tawag natin sa mga ito.

Parabula

Ano ang parabula? Ang salitang parabula ay buhat sa salitang Griyego na parabole. Ito’y matandang salita na nangangahulugang pagtatabihin ang dalawang bagay upang pagtularin. Ito’y pagtutulad at metapora upang bigyang diin ang kahulugan.

Ang parabola ay madalas na hango sa banal na kasulatan at kuwentong umaakay sa tao sa matuwid na landas sa buhay.

Mga Kuwento tungkol sa mga Santo / Santa

Bagamat ang tunay na maikling kuwento ay hindi pa nakikilala sa panahong ito, lumaganap sa kapuluan ang mga salaysay tungkol sa mga santo o santa na naglalarawan ng mga pag-uugaling karapat-dapat gayahin ng mga Pilipino, tulad halimbawa ng pagkamasunurin, pagkamapag-paumanhin, kasipagan at iba pang mga kabutihang-asal.

Hindi ba na dahil sa nalantad tayo sa ganitong turo ng mga salaysay kung kaya’t ang mga kaugalian at pagpapahalagang Kristiyano ay tila naikintal nang lubusan sa puso’t isipan ng mga Pilipino? Tingnan ninyo at hanggang sa ngayon ay kabutihan, kagandahang-loob at ang mainam na pag-uugali ay itinuturing nating pinakamahalagang katangiang dapat taglayin ng isang tao.

Mga Alamat at Kwentong Bayan

Bagama’t nagkaroon ng pagbabago sa paksa ang mga kuwentong dulot nang impluwensya ng pagpapahalaga at aral-kristyano sa buong bansa, patuloy pa rin ang paglaganap ng mga alamat at kuwentong bayan.

Alam ba ninyo na ang mga salaysay na ito ay nagbagong-anyo sa pamamagitan ng pagkakaroon ng mga tauhang may pangalan at kulturang Kastila?

Bukod pa dito, taglay din ng mga salaysay ang pagpapahalaga sa kagandahang-asal at mabuting pag-uugali na dulot ng mga aral at pagpapahalagang Kristyanong itinuturo at ipinasusunod sa mga Pilipino sa buong panahon ng pananakop ng mga kastilang dayuhan.

Ang Tula sa Panahon ng mga Kastila

Bago dumating mga Kastila, ang mga katutubong tula ay maiikli, may sukat, tugma at indayog at naglalaman ng mga talinghaga. Batid ng mga misyonerong prayle ang pagkahumaling ng mga katutubo sa pagtula, kaya ginamit nila ang kaanyuang ito upang maikalat at maikintal sa isip ng balana ang Katolisismo. Lahat ng mga katangian ng tradisyunal na tula ay pinananatili ng mga misyonero; ang hindi lamang nagamit ay ang talinghaga sapagkat ang kailangang nilalaman ng mga tula ay malilinaw at lantaran na pangangaral hinggil sa bagong pananampalataya.

Gayundin naman, ang dalawang taludtod (pareado) na karaniwang ikli ng mga bugtong at salawikain ay naragdagan ng terceto, cuartero, quintilla, romance at iba pa.

Kabilang sa mga misyonerong ito sina Francisco Blancas de San Jose, Alonso de Santa Ana at Pedro de Herrera.

Matindi ang impluwensya sa mga katutubo ng wikang Kastila kaya dumating ang panahong nanggagagad ang mga unang makatang Pilipino. Tinawag na ladino, ang mga makatang ito’y nagpapahayag ng kanilang damdamin at kaisipan sa magkasalit na mga taludtod sa Tagalog at Kastila. Natural din lamang na ang ganitong mga taludtod ay inihawig sa mga modelong tulang Kastila. Kilala bilang mga makatang ladino sina Fernando Bagongbanta, Tomas Pinpin at Pedro Suarez Osorio.

Ipinalalagay ng mga mananaliksik na ang kritikong si Felipe de Jesus, ang “Unang Tunay na Makatang Tagalog”. Taglay ng kanyang gawa ang mga katangian ng isang tunay na tula.

May mga awiting-bayan na rin sa panahong ito. Ang mga ito’y kasasalaminan ng buhay at kaugalian ng mga tao. Payak lamang ang nilalaman at ang anyo ngunit ang musika, na himig-Europeo, ay pahayag ng kasiglahan at kalikasan ng tao.

Pasyon

Hindi na bago sa mga katutubo ang pagkanta ng mga taludtod hinggil sa buhay ng mga Bayani sa epiko at mga pagsasalaysay ng mga kakaibang pangyayari. Ang mga kapatid nating

Muslim ay umaawit ng kanilang Darangan, ang mga Bikolano ng kanilang Ibalon. Ang ganito namang pagpapahayag ay laganap sa buong daigdig nang panahong iyon.

Sinamantala ng mga misyonero ang hilig ng mga katutubo sa pag-awit at pagtula, kaya ipinakilala nila ang pasyon. Ito ang pag-awit o pagsasalaysay ng buhay ng Panginoong Hesukristo mula nang isilang, dakpin at ipako sa krus hanggang sa kaniyang muling pagkabuhay. Ang dalawang kilalang bersiyon ng pasyon ay yaong sinulat ni Padre Mariano Pilapil na may limang linya sa bawat taludturan at may walong pantig sa bawat linya. Ang bersyon ni Padre Aniceto de la Merced naman ay aapat na linya sa bawat taludturan, ngunit ang bawat linya ay may lalabindalawahing pantig.

Karaniwang binabasa o kinakanta nang walang hinto ang pasyon sa loob ng apat na araw at gabi, at ang mga kalahok ay totokahan ng apat na oras bawat isa.

Dalit

Bukod kay Hesukristo, ang iba panag banal ay pinatutungkulan din ng mga pag-awit. Isa na rito ang dalit, na patungkol kay Birheng Maria. Pinipili ang mga kabataang babae na simbolo ng kalinisan ng puri patungo sa harap ng altar ng Birheng Maria at kasabay ng pag-aalay ng mga bulaklak sa paanan ng banal ay magkakaroon ng mga awitin.

Awit at Kurido

Tanyag na sa Europa ang mga tulang romansa noong Kalagitnaang panahon. Lumaganap lamang ang mga ito sa mga tahanan ng mga Pilipino noong ikalabingwalong siglo dahil sumigla noon ang paglilimbag ng mga aklat. Samakatuwid, lipas na sa Europa ang mga tulang romansa nang dalhin ang kaanyuang ito ng panitikan dito sa Pilipinas.

May dalawang anyo ang mga tulang romansang dinala rito ng mga Kastila. Ang una’y ang kurido, isang salaysay na wawaluhing pantig na mga taludtod at hinggil sa pakikipagkaibigan at pakikipagsapalaran ng isang tauhang malabayani na punung-puno ng kababalaghan.

Ang awit naman ay isang salaysay na lalabindalawahing pantig na mga taludtod at hinggil sa pakikipagkaibigan at pakikipagsapalaran, ngunit makatotohanan ang mga tauhan at walang sangkap na kababalaghan. Bukod sa maganda ang kuwento ng awit, ang nakakatawag pansin dito’y ang tatak ng manunulat na magagandang aral.

Naging laganap at tanyag na babasahin noon ang awit at kurido dahil sa sumusunod:

  1. Walang nakalilibang na babasahin noon kundi ang mga awit at kurido.
  2. Panrelihiyon ang awit at kurido kaya naipalimbag nang may pagsang-ayon ang sensor.
  3. Walang mga palabas at pagatanghal kundi kung mga pista at mga tanging pagdiriwang kaya ang awit at kurido na nakalilibang na basahin ang nakapuno sa gayong pangangailangan.

Mga Manunulat ng Kurido at Awit

Ananias Zorilla. Walang maraming tala na naiwan tungkol kay Zorilla. May nagsasabing siya’y taga-Laguna; may nagsasabing siya’y taga-Tondo. Ang natitiyak ay mga akda niya ang Dama Ines at Prinsipe Florinio

Jose de la Cruz ( 1740-1929). Si Jose de la Cruz, na lalong kilala sa sagisag na Huseng Sisiw, ay isinilang sa Tondo noong ika-20 ng Disyembre, 1740. Siya ang kauna-unahang mag-

aayos ng tula. Tinawag siyang Huseng Sisiw sapagkat sisiw ang karaniwang pabuya na ibinibigay ng nagpapagawa sa kanya ng mga tula ng pag-ibig at ng mga nagpapaayos sa kanya ng tula.

Francisco Baltazar (Balagtas). 1788-1862. Isinilang si Francisco Baltazar sa Panginay, Bigaa, Bulacan noong ika-2 ng Abril, 1788. Ang kaniyang ama ay isang panday. Halos gabi-gabi ay dinarayo ng mga kanayon ang pandayan at doo’y malimit na magkaroon ng palitang-kuro at ang mga naririnig na pilosopiya ng nayon ay natanim sa murang isipan ng batang si Kiko at kinamulatan niya at naging puhunan sa pagsusulat.

Panahon ng Propaganda at Himagsikan

Nagising ang damdaming makabayan ng mga Pilipino noong 1872. naunawaan nila ang aping kalagayan sa ilalim ng mga Kastila. Sumiklab ang himagsikan sa arsenal ng Cavite. Ang mga taong pinararatangang kasangkot sa naturang paghihimagsik ay ipinabilanggo. Ang iba’y ipinatapon at ang iba nama’y ipinapatay. Binitay sa pamamagitan ng garrote ang tatlong paring martir na sina padre Gomez, Burgos at Zamora.

Ang kamatayan ng tatlong pari ay nagdulot ng malaking poot sa mga Pilipino at ang kanilang pagngingitngit ay nauwi sa paghihimagsik. Bunga nito naging makabayan at mapanghimagsik ang dati’y makarelihiyong panitikan.

Ang unang kilusang reporma ay tinawag na kilusang propaganda na pinamumunuan ni Dr. Jose Rizal, Graciano Lopez Jaena at Marcleo H. del Pilar. Hiniling ng mga propagandista ang ilang pagbabago sa batas o mga reporma. Ang ikalawang kilusang pangkalayaan ay ang himagsikan. Tampok ditto sina Andres Bonifacio, Emilio Jacinto, Apolinario Mabini, Antonio Luna at iba pa.

Ang dalawang kilusang ito ay hatid ng iba’t ibang pangyayari sa daigdig gaya ng himagsikan sa Pransiya noog 1789 at ang rebolusyon sa Espanya noong 1868 at iba pa.

Sa kabuuan, ang panitikan sa panahong ito ay nagtataglay ng masidhing pagmamahal sa bayan.

Maikling Kuwento sa Panahon ng Propaganda at Himagsikan

Alam natin na tumagal pa ng halos tatlong daang taon ang pananakop ng mga Kastila bago tuluyang namulat ang ilang mamamayang Pilipino lalo na ang mga mayayamang nakapag-aral at nakapangibang bansa.

Hindi ba dahil sa edukasyon at natamong kaalaman ay nabatid ng mga mamamayang Pilipino ang mga karapatang pantao na noon pa man ay nararapat tamasahin ng mga mamamayan sa isang bansang malaya?

Sa kabilang dako ayon kay Pineda (1979), masasabing hindi lahat ng mga mangmang noong panahon ng pananakop ay nahimbing. Dahil sa katutubong katalinuhan ng mga Pilipino at kanilang napagkakamalang pagpapakumbaba at pagkamapagbigay, inakala ng mga Kastila na sila ay tanga, tamad at duwag na hindi marunong mag-alsa laban sa pamahalaan.

Ngunit totoo ngang kapag karangalan at dignidad ng isang tao ang inaabuso’t tinatapakan, sadyang gagawin niya sa anumang paraan ang pagtatanggol dito.

Sa ganitong kalagayan sumibol ang kamalayang pambansang nag-udyok upang humingi ng pagbabagong pulitikal at sosyal. Ito ay nagkaroon ng ekspresyon sa mga akdang pampanitikang nalikha sa panahong ito.

Kahit na kakaunti lamang ang mga salaysay, taglay nito ang damdaming mapanghimagsik at makabayan at mababakas sa mga ito ang tunay na mithiin ng mga mamamayang Pilipino tungkol sa reporma at pagbabago. Kaya kahit sa mga salaysay tulad ng pabula, kwentong bayan at mga anekdota ay nasasalamin ang mga hangaring ito.

Ngunit alam ba ninyo na noong panahon ng mga Kastila lalo na nang maging

makapangyarihan ang mga prayle ay naging paksa ng usap-usapan ang mga kahinaan ng mga Pilipino? Isa sa mga di-maiiwasang paksa noon at pagtatatwa marahil ay ang mga sermon ng kura sa kanilang simbahan.

Ugali ng mga prayle na libakin at uyamin sa kanilang sermon ang Indiyo upang ang mga katutubo ay mawalan ng pansariling dignidad. Isa sa mga ginamit ng prayle na pampababa ng dignidad ng mga Pilipino ay ang mga kwento ukol kay Juan – tamad na ay tanga pa. Naroon ang pagpapalakad sa mga alimango (tamad kasing magbitbit) at pagsabihan ang mga ito na magsiuwi sa kanilang bahay (bunga ng katangahan). Naroon din ang pagtuhog sa palayok upang madala niya nang minsanan ang labindalawa nito.

Hal. Si Juan Pusong, Juan Tamad na’y Matakaw pa , Si Juang Tamad at ang Kura

Tula sa Panahon ng Propaganda at Himagsikan

Pagkaraang mapailalim ng mga Kastila ang impluwensya ng kanilang pulitika, relihiyon at kultura sa Pilipinas, nagging madali na para sa kanila ang paghariin ang abuso, kawalang-katarungan pati na ang diskriminasyon. Nagdulot ito ng kamagmangan at kahinaang-loob sa panig ng mga Pilipino na naging bulag na tagasunod sa relihiyon at pulitika ng mga Kastila. Bunga nito, ang ganitong kalagayan ay nagbigay ng kawalang kasiyahan at nang malaon ay naging lihim o piping protesta. Sa gayon, namulat ang ilang mga Pilipino, lalo na iyong nakapunta ng ibang bansa at nagtamo ng mataas na edukasyon na dapat paluwagin ang ilang katiwalian at kabuktutan sa mga simbahan at sa pamahalaan. Pansining ang tipong pampanitikang ginamit ay tula, maikling salaysay, nobela, talumpati, sanaysay, at dula.

Sa katunayan, ang mga tula sa panahong ito ay kababakasan ng pagkamakabayan at pagmamahal sa Inang Bayan.

Tatlo ang itinuturing na pinakataluktok ng mga propagandista: sila’y sina Dr. Jose Rizal, Marcelo H. del Pilar at Graciano Lopez Jaena. Ang iba pang propagandista ay sina Antonio Luna, Juan Luna, Mariano Ponce, Dr. Pedro Paterno, Jose Maria Panganiban, Felix Resurreccion Hidalgo, at iba pa.

Dr. Jose Rizal

Kumita ng unang liwanag sa Kalamba, Laguna noong Hunyo 19, 1861 ang pambansang bayaning si Dr. Jose Rizal. Siya’y isang manggagamot, taong-agham, makata, nobelista, pintor, dalubhasa, pilosopo, mananaliksik at mananalaysay. Sa kabuuan siya’y isang henyo. Si Rizal bilang isang makata ay may maraming tulang naisulat sa wikang Kastila. Kakaunti lamang ang nasulat niya sa wikang Tagalog.

Marcelo H. del Pilar

Si Marcelo H. del Pilar na kilala sa mga sagisag panulat na Plaridel, Dolores Manapat , Pupdob at Piping Dilat ay isinilang sa nayon ng kupang San Nicolas, Bulacan noong Agosto 30, 1850. Nag-aral siya sa

Colegio de San Jose at nagtapos ng deretso sa Unibersidad ng Santo Tomas. Ang kanyang ama’y tatlong ulit na naging gobernadorsilyo ng Bulacan kaya’t kilala ang kanilang angkan.

Siya ay nagtatag ng pahayagang “Diariong Tagalog” noong 1882, na pinaglathalaan niya at ng mga kamanunulat, ng mga karaingan ng mga naaapi at paghingi ng reporma sa pamahalaang Kastila. Si del Pilar ay naglakbay sa Espanya noong 1888 upang maiwasan ang mga pag-uusig sa kanya.

Nang lisanin ni Rizal ang Europa at pansamantalang manirahan siya sa Hongkong, ang kilusang Propaganda ay nagkawatak-watak na. Nang dakpin si Rizal at ipatapon sa Dapitan, ang kilusan ay hinalinhan ng isa pang kilusan, ang Katipunan na sumasagisag sa himagsikan.

Ang pagkabigo ng kampanya para sa reporma ay halata na kina del Pilar at Jaena sa mga huling taon ng kanilang pagsulat. Kapwa na nila hinihingi ang kasarinlan ng Pilipinas sa pamamagitan ng dahas bunga ng pagbibingi-bingihan ng mga awtoridad sa Espanya.

Gayunman ang pagbagsak ng kilusan ay inalalayan ng pagtatatag ni Rizal ng “La Liga Filipina”, pati na ng pangarap niyang makapagpatayo ng isang kolonya ng mga Pilipino sa Hilagang Borneo, ngunit kahit repormista ang La Liga Filipina sinipat ito ng mga pinunong Kastila na mapanganib.

Sa panahon ng himagsikan ang mga sinulat ay karaniwang tula, sanaysay, awit at mga akda at kautusang pampulitika. Ang mga ito’y karaniwang nasusulat sa wikang Tagalog, di katulad noong panahon ng propaganda na wikang Kastila ang malaganap na ginagamit sa mga akda.

Andres Bonifacio

Natuto lamang bumasa at sumulat, si Andres Bonifacio ay isinilang na mahirap sa Tondo, Maynila noong Nobyembre 30, 1863. May magandang sulat-kamay at kasanayan sa sining, gumagawa siya ng mga baston at pamaypay na papel. Gumuguhit din siya ng mga pasking pang-anunsiyo (advertising poster). Pagkaraang yumao ang kanyang mga magulang, binalikat niya ang pagtataguyod sa lima niyang kapatid.

Gayunman sa mga libreng oras sa trabaho at sa magdamag, nagbabasa si Andres.

Hindi lang palabasa kundi nagsulat na rin si Bonifacio nang maging Supremo na siya ng Katipunan.

Emilio Jacinto

Sinasabing utak at sigasig ng Katipnan, si Emilio Jacinto ay isinilang sa Tondo, Maynila noong Disyembre 15, 1875. Mula sa angkang di naman mayaman, ngunit di naman lubhang naghihirap, nakapagtapos siya ng Batsiler ng mga Sining sa Colegio de San Juan de Letran at nakapag-aral din ng batas sa Unibersidad ng Sto. Tomas. May mga anekdotang nagsasalaysay na sa kolehiyo pa lamang ay nagpupuslit na siya ng mga kopya ng La Solidaridad, Noli Me Tangere at El Filibusterismo.

Batambata siyang umanib sa Katipunan bilang tagapayo ni Andres Bonifacio. May tatag ng kalooban, nagbalatkayo siyang kargador at palihim na pumapasok sa kamarote ni Rizal sa bapor upang akitin itong umanib sa Katipunan. Sa isang sagupaan ng mga manghihimagsik at mga kawal-Kastila, nasugatan siya at nabihag. Yumao siya sa gulang na 24.

Dr. Pedro Paterno

Isang aktibong manunulat na nabibilang sa tatlong panahon ng panitikang Pilipino panahon ng propaganda, panahon ng himagsikan, at panahon ng mga Amerikano. Karamihan sa kanyang mga sinulat sa Pilipino na hindi nagpabaya na masupil at ipagbawal ang nilalaman ng kaniyang mga iniakda. Bukod sa siya’y isang nobelista at dramaturgo ay kilala rin siyang makata sa tatlong panahong nabanggit.

Jose Palma

Siya ay isinilang sa Tondo noong Hunyo 6, 1876. Mag-aaral pa lamang siya sa Ateneo de Manila ay marami na ang humahanga sa kaniya sa pagsusulat ng tula. Naging kaibigan niya si Gregorio del Pilar na naging pinakabatang heneral sa hukbong manghihimagsik. Sumama siya sa himagsikan ngunit dahil sa mahinang katawan ay ginugol na lamang niya ang kanyang panahon sa paglilibang ng mga sundalo sa pamamagitan ng kanyang mga tula at awitin.

Bukod sa siya ay makata ay kilala rin siyang nobelista. Hindi siya malilimot sa kasaysayan ng Panitikang Pilipino sa pagkakasulat niya ng mga titik ng “Pambansang Awit ng Pilipinas” sa Kastila.

Namatay siya noong ika-12 ng Pebrero, 1903.

Panahon ng Amerikano

Ang panahong ito'y sumasaklaw mula sa taong 1903 hanggang 1941. Ang katangian ng panahong ito'y ang pagbabagong anyo at diwa ng panitikan at ang impluwensya ng kaisipang demokratiko. Naparam din sa panahong ito ang Republikang itinatag sa Malolos nina Heneral Emilio Aguinaldo. Nasakop ng Amerika ang Pilipinas.

Bagamat natalo ang mga mapanghimagsik na Pilipino, ang damdaming makabayan ay lalong naging marubdob sa kanila. Nananatiling buhay sa kanilang alaala ang ating mga bayaning nagsipagbuwis ng buhay alang-alang sa ating inang bayan. Mapapatunayan ito sa mga akdang nasulat noong panahong iyon.

Pinasok ng mga Pilipino ang iba't ibang larangan ng panitikan tulad ng dula, tula, talumpati, sanaysay, kuwento, nobela at iba pa. Ang kanilang mga akda ay kasisinagan ng pag-ibig sa bayan at pagtutol sa kolonyalismo. Mababakas din sa kanilang mga akda ang marubdob na pagmimithi sa kalayaan ng Pilipinas.

Ang mga akdang pampanitikang nalikha sa panahong ito ay kasasalaminan ng romantisismo at ng mga gawi, ugali at simulain ng kapanahunan ng mga gurong Amerikano. Masisinag din sa mga akda ang mga damdaming kimi, maromansa at mga pangayayaring puno ng pantasya. Ang karaniwang paksa'y tungkol sa pag-ibig o palasintahan. Taglay ng din ng mga akda ang pangangaral at may himig pagdurusa at pagpapakasakit.

Maikling Kuwento sa Panahon ng Amerikano

Halos wala na yatang katapusan sa mga Pilipino ang paghahangad ng kalayaan at pagmimithi ng pagbabago at reporma sa bayan. Pagkatapos ng paghihirap sa ilalim ng mga kastila, nariyan na naman ang mga bagong mananakop , ang mga Amerikano.

Ang pagdating ng mga Amerikano samakatuwid, ay panibagong kabiguan sa mga Pilipino na makamit ang kalayaan. Dahilan dito ay muling nag-alab ang damdaming mapanghimagsik ng mga Pilipino. Muling ginamit ng mga mamamayan ang panulat. Dito nila ipinadama ang pagtutol sa bagong mananakop.

Ngunit bakit ayon kina Abueg, et al. nagpakita ng " mabait" na larawan sa mga mamamayang Pilipino ang mga mananakop na Amerikano na kaibang-kaiba sa mga kastilang mapanghamak, mapagsamantala at mapaniil?

Kung sa bagay tayo man ay naniniwala na ginamit nilang ang kaisipang demokratiko at kalayaan upang ikubli ang kanilang imperyalistang hangarin sa Asya- ang magkaroon ng palagiang pagmumulan ng mga hilaw na materyales at pamilihan para sa militar para mapangalagaan ang kanilang interes.

Kaya nga nang masakop ng mga Amerikano ang Pilipinas nagpasok sila ng mga reporma gaya ng kalayaan sa pagsasalita, pamamahayag at pagtitipun-tipon; kalayaan sa relihiyon at pagkakapantay sa harap ng batas.

Ngunit ang pinakamalaking ambag nila ay ang pagpapahintulot sa edukasyon para sa lahat. Dito ipinasok ang wikang Ingles bilang midyum ng pagtuturo. Kasabay nito ang pagkakaroon ng malaking pagbabago sa kasaysayan ng panitikang Pilipino. Ang kalagayang ito ay nagbigay-bisa sa pagkakaroon ng bagong tema, bagong anyo at bagong paksa sa panitikan.

Ano samakatwid ang katangian ng mga akda sa panahong ito? Ayon kay Bisa, ang mga akda ay kasasalaminan ng kapanahunan ng romantisismop at ng mga gawi, ugali at simulain ng kapanahunan ng mga naging gurong Amerikano. Kaya nga buhat sa mga akda ng mga manunulat na Amerikano ay natularan ng mga katutubong manunulat ang estilo at paksa na nasasangkapan ng mga damdaming kimi, maromansa at mga pangyayaring puno ng pantasya

Sa kalahatan, ang iba't ibang uri ng akdang pampanitikan ay nagtataglay ng mga sumusunod na katangian:

1. Pumapaksa sa pag-ibig

2. nangangaral nang hayagan lalo na ang maikling salaysay

3. Nagtataglay ng himig pagdurusa at pagpapakasakit

Ang unang anyo raw ng maikling kuwento ay nakilala sa Pilipinas sa mga unang taon ng ika-20 siglo ng panahon ng Amerikano. Ang mga unang anyo raw nito ay dagli na, ang himig ay nangangaral, namumuna at nanunuligsa at pasingaw o munting kasaysayan na nagpapahayag ng pag-ibig sa mga nililigawan o hinahangaang paraluman. Ang pasingaw ay siyang umunlad na dagli.

Deogracias A. Rosario – ama ng maikling kuwentong Tagalog

Ayon sa mga kritiko, si Deogracias A. Rosario ang nagbigay ng tiyak na anyo sa maikling kathang pampanitikan. Bakit daw? Sa mga akda raw niya ang hiwatig ng panghihimagsik sa kinamulatang tradisyon ng maikling kuwento.

Anu-ano ang katangian ng mga akdang kanyang naisulat?

Ang kanyang mga akda ay may mga sumusunod na katangian:

1. Kadalasang ginagamit niya bilang mga pangunahing tauhan ang mga alagad ng sining o kabilang sa

matataas na lipunan.

2. Maliban sa ilan iniiwasan niyang gumamit ng mga tauhang galing sa masa.

3. Paulit- paulit na lumilitaw sa kanyang mga akda ang mga tauhang galing sa ibang bansa, ngunit sa

pagbabalik sa tinubuang lupa ay nagiging makawika at makabayan.

ANG PAG-UNLAD NG MAIKLING KUWENTO

Sinasabing ang maikling kwento raw ay hindi nakaalis sa mga dating katangian hanggang sa dumating ang taon 1930.

Sa kabilang dako, maraming salik ang nagtulung-tulong sa pag-unlad ng panitikan at pagpapasigla ng pagsulat ng maikling kwento. Ang mga ito ay: (1.) Mga Pahayagan at Magasin (2.) Ang Samahang Pampanitikan (3.) Pamumunang Pampanitikan (4.) Mga Antolohiya

MGA PAHAYAGAN AT MAGASIN

Ang unang popular na babasahing naglathala ng mga kathang Tagalog ay ang Muling Pagsilang. Ito ay pinamamahalaan ni Lope K. Santos. Dito unang nakilala ang pangkat ng mga manunulat na kinabibilangan nina Patricio mariano, Iñigo Ed Regalado, Faustino Aguilar, Valeriano Hernandez Peña, Rosauro Almario, Benigno Ramos atbp.

Noong 1910, ang pahayagang Ang Mithi ay natatag. Ito ang unang nagpatimpalak ng maikling kuwento. Sinundan ito ng Taliba at ang Demokrasya. Dito sumigla ang maikling kuwento dahil nahumaling ang mga mambabasa sa maikling katha.

Noong 1920 naitatag ang lingguhang Liwayway. Sa mga pahina nito’y isinilang ang mga tanyag na manunulat na tulad nina Jovita Martinez, Carmen S. Herrera, Gervasio Santiago at marami pang iba. Sa dami at sipag ng mga nabanggit na mga manunulat, hindi kataka-takang naging popular ang maikling kuwento maging ang mga may-akda nito.

Sinundan ang Liwayway ng Mabuhay sa pamamatnugot ni Amado V. Hernandez. Naging tagapagtangkilik di lamang ng kalayaang pampulitika kundi maging sa kasiningan ng panitikang Tagalog.

Nadagdag ang iba pang babasahin tulad ng Hiwaga, Mabuhay Extra at Hiwaga Extra sa pagtangkilik ng mga akdang pampanitikang Tagalog.

Sa panahong ito lumilitaw naman ang mga manunulat gaya nina Alejandro G. Abadilla, Teodoro A. Agoncillo, Jesus Arceo atbp. Bago magkadigma ay natatag naman ang Ilang-ilang isang magasing naghangad maging kasintagumpay ng Liwayway.

Dahil sa mga babasahing tagapaglathala ng mga akdang pampanitikan ang mga manunulat ng maikling kuwentong Pilipino ay nagkaroon ng higit na pagkakataong umunlad.

Mga uri ng anyong lupa

Ilan sa mga anyong lupa ay ang sumusunod:

  • Kapatagan — isang lugar kung saan walang pagtaas o pagbaba ng lupa, patag at pantay ang lupa rito. Maaaring itong taniman ng mga palay,mais,at gulay.
  • Bundok — isang pagtaas ng lupa sa daigdig, may matatarik na bahagi at hamak na mas mataas kaysa burol.
  • Bulkan — isang uri ng bundok sa daigdig na kung saan ang tunaw na bato ay maaaring lumabas dito mula sa kailaliman ng daigdig. May dalawang uri ng bulkan, una ang tinatawag na tahimik na kung saan matagal na hindi ito sumasabog, tulad ng Bulkang Makiling na matatagpuan sa lalawigan ng Laguna; at ang ikalawang uri naman ay aktibo na kung saan maaari itong sumabog anumang oras. Mapanganib ang ganitong bulkan. Maaari itong sumabog at magbuga ng kumukulong putik at abo. Halimbawa nito ay ang bulkang Pinatubo.
  • Burol — higit na mas mababa ito kaysa bundok at ang halimbawa nito ay ang tanyag na Chocolate Hills ng Bohol sa Pilipinas. Pabilog ang hugis nito at tinutubuan ng mga luntiang damo sa panahon ng tag-ulan at kung tag-araw ay nagiging kulay tsokolate.
  • Lambak — isang kapatagan ngunit napaliligiran ng mga bundok. Marami ring mga produkto tulad ng gulay, tabako, mani, mais, at palay ang maaaring itanim dito.
  • Talampas — patag na anyong lupa sa mataas na lugar. Maganda ring taniman dahil mataba ang lupa rito. Malamig at mahangin sa lugar na ito.
  • Tangway — isang pahaba at naka-usling anyong lupang na halos napalilibutan ng tubig.
  • Baybayin — bahagi ng lupa na malapit sa tabing dagat
  • Bulubundukin — matataas at matatarik na bundok na magkakadikit at sunud-sunod.
  • Pulo — mga lupain na napalilibutan ng tubig.
  • Yungib — mga likas na butas na may sapat na laki at lawak na maaaring pasukin ng tao at hayop.

Mga uri ng anyong tubig

  • Karagatan - ang pinakamalaking anyong tubig.
  • Dagat - malaking anyong tubig, ngunit mas maliit sa karagatan
  • Ilog - isang mahaba at makipot na anyong tubig na umaagos patungong dagat. nagmula ito sa maliit na sapa o itaas ng bundok o burol.
  • Gulpo - bahagi ito ng dagat.
  • Lawa - isang anyong tubig na naliligiran ng lupa.
  • Look - malaking bahagi ng katubigang papasok sa kalupaan.
  • Bukal - tubig na nagmula sa ilalim ng lupa.
  • Kipot- makitid na daang-tubig na nag-uugnay sa dalawang malaking anyong tubig tulad ng dagat o karagatan.
  • Talon - matarik na pagbaba ng tubig sa isang sapa
  • Batis - ilug-ilugan o saluysoy na patuloy na umaagos.
  • Sapa - anyong tubig na dumadaloy.


1. Doctrina Christiana is the first book published in the Philippines, was published in 1593, by the Dominican press. Because of the monopoly of printing presses by religious orders prior to the 19th century, early written literature was predominantly religious in content and in purpose.

2. The first women's magazine in the Philippines was El Hogar (The Home), which first came out in 1893.

3. The first Filipino immigrants to the United States (1850) settled in Louisiana.

4. Emilio Aguinaldo lost to Manuel L. Quezon in the country's first presidential elections in 1935.

5. The largest crocodile ever captured in the Philippines (1823) was found in Laguna de Bay.

6. Fort San Pedro was the nucleus of the first Spanish settlement in the Philippines.

7. Farmers' Market Foodome is the largest restaurant in the Philippines (in Quezon City).

8. Cesar Virata is the first and last Prime Minister of the Philippines after WW II.

9. The Cagayan River, the Philippines longest river, originates in Nueva Vizcaya.

10. Aimee Carandang is the first Filipina to become a commercial plane pilot.

11. The oldest Philippine university for women is Centro Escolar University.

12. Jose P. Laurel has the most children (7) among the Philippine presidents.

13. Eva Estrada Kalaw is the first Filipina to be elected senator twice, in 1965 and in 1971.

14. The first modern building in the Philippines is considered to be the Crystal Arcade in Escolta, completed in 1932.

15. Aurora is the only Philippine province named after a first lady.

16. The biggest game preserve and wildlife sanctuary in the Philippines is located on Calauit Island in Palawan.

17. The most translated Philippine poem is Mi Ultimo Adios.

18. The Philippine mammal with the biggest eyes in relation to its body is the tarsier.

19. Bagumbayan was the original name of Luneta Park.

20. Iniibig and gawa are the first and last words of Panatang Makabayan.

21. The Presidential Saber is awarded to the top graduate of the Philippine Military Academy.

22. The original Philippine flag, sewn in Hong Kong in 1898, was made of silk.

23. Gen. Tomas Karingal was the first assassinated victim of the NPA's Alex Boncayao Brigade.

24. Frank Murphy was the last American governor-general of the Philippines.

25. After the United States, the Philippines have the most Boys Scouts.

26. After Happy Birthday, the song most sung in the Philippines is Lupang Hinirang, the national anthem.

27. Hajji Butu was the first Muslim Filipino to become a senator.

28. The most popular and durable of all Philippine almanacs is called Kalendariong Tagalog ni Honorio Lopez.

29. Rainier Lagman was the first Filipino to have a heart transplant.

30. Gemma Cruz was the first Filipina to win an international beauty title - Miss International 1964.

31. P5 million was the highest prize offered for the capture of then-rebel-now-turned-senator Gringo Honasan.

32. Palawan has the largest land area among the Philippine provinces.

33. Negros Occidental has the most cities among Philippine provinces.

34. Miguel Lopez de Legazpi was the first Spanish governor-general of the Philippines.

35. Evangeline de Castro of Baguio was the first Filipina to win the Miss Philippines title.

36. Cebu is the oldest Philippine city.

37. The word Filipinas first appeared in coins.

38. Archipelago de San Lazarus was the name Ferdinand Magellan first gave to the islands he "discovered."

39. Alphabetically, the first province of the Philippines which comes first is Abra in the Ilocos region.

40. The largest Philippine wild animal is the tamaraw (a species of buffalo, similar to the carabao). It is found only in the island of Mindoro.

41. Rio Grande de Mindanao is the longest river in Mindanao.

42. The first line of Jose Rizal's Mi Ultimo Adios is Adios patria adorada.

43. Luzon is the biggest island (141,395 sq km) among the Philippine Archipelago which consists of 7,107 (most figures) islands and islets stretching some 1,850 kilometers from north to south and 1,107 kilometers from west to east at its widest point.

44. Mt. Apo in Mindanao, a dormant volcano, is the highest mountain in the Philippines at 2,954 meters (9,689 feet). Mt. Pulog in Luzon is second at 2,928 meters (9,604 feet).

45. Cagayan River in Luzon is the longest river, snaking for 353 kilometers (221 miles) across the provinces of Nueva Vizcaya, Isabela and Cagayan before finally flowing into the South China Sea in Aparri in Cagayan.

46. The first recorded intermarriage of a Filipino to a white foreigner was the wedding of Rajah Tupas' widowed niece to a Greek ship caulker who had sailed to the Philippines with Miguel Lopez de Legazpi (ca 1565).

47. According to the 1990 census, Metro Manila has a population density of 12,315 persons per square kilometer (32,000/ sq.mi.), the highest in the country.

48. The longest underground river system accessible to man IN THE WORLD is located at the St. Paul National Park in Palawan.

49. The hottest day in the Philippines was recorded on April 29, 1912 when the temperature reached 108.32 degrees Fahrenheit (42.4 degrees Celsius) in Tuguegarao, Cagayan. The coldest day was recorded in Baguio city back in January 7, 1903 when the thermometer dipped way down to 37.4 degrees Fahrenheit (3 degrees Celsius).

50. The safest province geologically is Palawan. It is farthest province from volcanoes and earthquake faults.

51. Marissa Delgado - The first Filipina who appeared in Playboy (sometime in 1965). She wasn't a centerfold but she did expose ... her back! The first Filipina who appeared as a centerfold is the beautiful Lourdes Estores of Hawaii.

52. The Tagalog term for dye is jobus or jobos which came from the name Joe Bush. Joe Bush was an American who set up a cleaning and dyeing shop in Manila back in the 1940s. His products were powdered dyes with the trade name Joe Bush.

53. Galunggong (mackerel) has the distinction to be the most widely caught fish in Philippine waters.

54. 8 - ocho, walo, eight - is the size of Imelda's shoes.

55. Ma Mon Luk - credited to be the inventor of mami. He was a Cantonese immigrant who probably named the dish after his surname and the Chinese word for noodles which is mi.

56. The first ice cream parlor in the Philippines was called Clarke's Cafe located at Plaza Moraga in Binondo. It opened sometime in 1899.

57. Kristo the Tagalog name of bookmakers at cockfights. He's called that because he poses like Jesus when he calls for bets and shouts the odds (arms extended like the Lord himself).

58. The first Greek fraternity in the Philippines is the University of the Philippines' Upsilon Sigma Phi (established in 1918). It does not have any branches outside the UP system. Among its alumni are the preserved ex-President Ferdinand E. Marcos and his arch-nemesis, the late Senator Benigno 'Ninoy Forever' Aquino. The first sorority with a Greek name is Sigma Delta Phi, also at UP and sister sorority of Upsilon Sigma Phi, established in 1938. (Partly contributed by Butch Bandong.)

59. Davao City is the largest city in the Philippines with an area of 2,211 sq. km., about three times the size of Metro-Manila.

60. Manila Hotel is the first building to be air-conditioned.

61. Philippine Airlines' first flight was from Manila to Baguio on March 15, 1941. The plane was a twin-engine Beech Model 18 carrying five passengers. There was no attendant or lavatory. It reached Baguio in 45 minutes.

62. The largest employer in the Philippines other than the government is San Miguel Corporation which has over 39,000 full-time employees.

63. Luneta Hotel, corner T.M. Kalaw and Roxas Blvd is said to be the oldest multi-storyed building in the Philippines


Oldest Province
Aklan, originally known as Minuro it Akean, is considered as the oldest province in the country and believed to have been established as early as 1213 by settlers from
Borneo. Its first ruler was Datu Dinagandan. In 1399, Kalantiaw grabbed the throne. In 1433, Kalantiaw III formulated a set of laws that is known today as the Code of Kalantiaw.

Oldest Town
Unisan, Quezon could be the oldest town in the
Philippines. The people of Unisan claimed that their town is now 481 years old, having been established in 1521, the same year that Ferdinand Magellan discovered the Philippines. All other towns in the country were established not earlier than 1565, when Spain formally occupied the Philippines as a colony.

A Malayan queen named Ladya reportedly founded Calilayan, the old name of the town. In 1876, Calilayan was renamed Unisan which was derived from the Latin word uni-sancti, meaning "holy saint". (Source: Philippine Daily Inquirer)

Oldest
City
Cebu City
is considered as the oldest city in the country, as this was the site of the earliest European settlement established by Spanish conqueror Miguel Lopez de Legazpi in 1565.

Oldest Fort
The first Spanish settlement in the country, Villa
del Santisimo Nombre de Jesus, was located inside Fort San Pedro in Cebu City. The fort's construction began in 1565.

Oldest Street
Calle
Colon in Cebu City is considered as the oldest street in the country. Named after explorer Christopher Columbus, Calle Colon was first constructed in 1565 by men of Miguel Lopez de Legazpi.

Oldest
Stone Church
The Baclayon Church in
Bohol is considered as the oldest stone church in the Philippines. But some historians disagree, claiming that San Agustin Church in Manila deserves the title.

Church historians claim that the cornerstones of San Agustin Church were laid as early as 1571, 25 years before
Baclayon Church was built in 1596. But most people believe the title should be kept by the latter, since it is situated in the island first occupied by the troops of Miguel Lopez de Legazpi, the country's first Spanish governor general.
Bohol was where a friendship was sealed with blood between chieftain Rajah Sikatuna and Legazpi. The event is known today as ''The Blood Compact.''

Oldest Hospital
The San Lazaro Hospital could be the oldest hospital in the country. According to Pampango historian Zoilo Galang, the San Lazaro hospital was established in 1578; Enfermeria de Naga, 1583; and Hospital de San Juan de Dios, 1596.

Oldest Church
Bell
The oldest church bell in the country is said to be the one found in Camalaniugan, Cagayan. That bell was reportedly forged in 1595.

Oldest Bridge
The Jones Bridge, formerly known as Puente de Espana, was first built in 1701. It was rebuilt by the Americans in 1916 and renamed after Atkinson Jones.

Oldest University
The University of San Carlos (USC) in
Cebu City is considered as the oldest school in the country and in Asia. Formerly known as the Colegio de San Ildefonso, it was founded by the Spanish Jesuits on August 1, 1595. This makes the Cebu-based university older than the University of Santo Tomas (1611) in Manila and Harvard University (1636) in the United States.

The
University of Santo Tomas, however, contests this title. Formerly known as the Colegio de Nuestra Señora del Rosario, UST was the first school, which got a university status in 1645. USC became a university in 1948. UST also claimed that the original USC was closed in 1769 as a result of the expulsion of the Jesuits. It reopened in 1783 under a new name and ownership. But the USC officials stick to their claim. The university observed its 400th foundation day on August 21, 1995.

Oldest Vocational School
The Don Honorio
Ventura College of Arts and Trades (DHVCAT) in Bacolor, Pampanga is said to be the oldest vocational school in Asia. Augustinian Friar Juan Zita and civic leader Don Felino Gil established the vocational school on November 4, 1861.

Oldest Company
Ayala Corp., one of the largest conglomerates in the country, is also the oldest existing company around. It was established in 1834 by sugar barons Domingo Roxas and Antonio de Ayala. It was later renamed as Casa Ayala, then as Ayala y Compania and recently as Ayala Corp.

Oldest Bank
In 1881, Domingo Roxas, an ancestor of the Ayala family, became one of the first directors of Banco Español-Filipino de Isabel II, which was founded by virtue of a royal decree issued by Queen Isabel II. The bank issued the country's first currency notes the following year. Considered as the first private commercial bank in the country, the bank came to be known as the Bank of Philippine Islands in 1912. The oldest savings bank was Monte de Piedad, which was established in 1882.

Oldest Military Supply Shop
The oldest military supply shop in the country was said to be Alfredo Roensch and Co.

Oldest Rizal Monument
What can be considered as the oldest Rizal monument in the country is a 20-foot metal structure standing at a park in Daet, Camarines Norte. Its construction reportedly began on
December 30, 1898 and was finished in February 1899. In comparison, the Rizal monument at the former Luneta park was built in 1912.
Oldest Vice
The earliest vice among native Filipinos, according to historians, was the chewing of betelnut or "nganga". It was said that Filipinos had been chewing betelnut for 3,000 years.

Oldest Insurance Firm
Insular Life Insurance Company was established on
November 26, 1910, becoming the oldest insurance agency in the country.

Oldest Epics
In a 1962 study, E. Arsenio Manuel said the country had at least 19 epics, which were passed to the present generation from our early ancestors through oral chanting. Among these so-called ethnoepics were 13 epics among pagan Filipinos, 2 among Christian Filipinos, and 4 among Muslim Filipinos. These included the Ilocano epic Lam-ang, Manuvu's Tuwaang, Sulod's Hinilawod and Maranaw's Bantugan

Most Populated Islands
As of 2000, around 56 percent of Filipinos were living in
Luzon, while only 23.7 percent were living in Mindanao and 20.3 percent in the Visayas.

Most Populated Region
Southern Tagalog or Region 4 had the most number of inhabitants at 11.8 million as of 2000, higher than 9.9 million in Metro Manila and 8 million in
Central Luzon. The combined population of these three regions made up for around 39 percent of the country's total population.

Most Densely Populated Region
Metro Manila or the National Capital region is the most densely populated region in the
Philippines. As of 2000, there were 15,617 persons occupying each square kilometer of land in the metropolis, or nearly 61 times the population density of 255 persons per square kilometer in the whole country.

Region with Most Cities
As of 2002,
Western Visayas or Region 6 had a total of 16 cities beating Metro Manila as the region with the most number of cities. Metro Manila had only 13 cities, 4 municipalities and 1,694 barangays.

Largest Province
Palawan is considered as the largest province in the country. It has a total land area of 14,896 square kilometers distributed in 1,769 islands and is composed of one city, 23 municipalities and 431 barangays. The next largest provinces in the country are Isabela, with a land area of 10,664 square kilometers; and Cagayan, 9,002 square kilometers.

Most Populated Province
Cebu province, including its 6 cities, had a total population of 3.1 million as of 2000, the highest among the country's 79 provinces. Other highly populated provinces were Pangasinan, with 2.434 million inhabitants; Bulacan, 2.23 million; Negros Occidental, 2.14 million; and
Cavite, 2.06 million.

Most Densely Populated Province
As of 2000,
Cavite province in Southern Tagalog was the most densely populated among provinces with 1,602 inhabitants per square kilometer while Apayao province in Cagayan Valley was the most sparsely populated with only 24 persons per square kilometer.

Richest Provinces
In its 2000 survey, the National Statistical Coordination Board (NSCB) identified the ten provinces with the lowest poverty incidence levels. Each of the four districts in Metro Manila, composed of several cities and/or municipalities, was treated as a province in the survey.

The 2nd district of Metro Manila (Mandaluyong,
Marikina, Pasig, Quezon City and San Juan) topped the list, with a poverty incidence of only 4.1 percent while the 4th district (Las Pinas, Makati, Muntinlupa, Paranaque, Pasay, Pateros and Taguig) came in second with 4.9 percent.

Others in the list are Bulacan, with a poverty incidence of 5.4 percent; 1st district of Metro Manila (Manila), 5.8 percent; Batanes, 7.5 percent; Rizal, 8 percent; Laguna, 8.6 percent; 3rd district of Metro Manila (Caloocan, Valenzuela, Malabon and Navotas), 9 percent; Bataan, 9.9 percent; and Cavite, 10.2 percent.

Poorest Provinces
In its 2000 survey, the National Statistical Coordination Board (NSCB) identified Sulu province (ARMM) as the poorest province in the
Philippines, with a poverty incidence level of 63.2 percent. Masbate (Bicol) registered a poverty incidence level of 62.8 percent while Tawi-Tawi had 56.5 percent. Other provinces in the list of the 10 poorest are Ifugao, which had a poverty incidence of 55.6 percent; Romblon, 55.2 percent; Maguindanao; 55.1 percent; Lanao del Sur, 55 percent; Sultan Kudarat, 54.3 percent; Camiguin, 53.1 percent; and Camarines Norte, 52.7 percent.

Bulacan Had Highest Human Development Index
Provinces near Metro Manila registered the highest human development index (HDI), a gauge of quality living, in the country. Bulacan, a province in
Central Luzon and located just north of Metro Manila, topped the list of the 77 provinces, with an HDI of 0.760 in 2000.

Bataan, also in Central Luzon, came in second with an HDI of 0.746. Located south of Metro Manila, Cavite (southern Luzon) was third in the list with an HDI of 0.735 while Rizal, also a province in southern Luzon located just east of Metro Manila, came in fourth with an HDI of 0.733.

Other provinces in the top ten list are Batanes (
Cagayan Valley region), with an HDI of 0.717; Laguna (southern Luzon), 0.709; Ilocos Norte (northern Luzon), 0.684; Batangas (southern Luzon), 0.683; Pampanga (central Luzon), 0.665; and Isabela (Cagayan Valley region), 0.649.

Province with Most Number of Cooperatives
Apart from topping the list of provinces in terms of income and literacy, Bulacan also boasts of its high number of cooperatives estimated as 1,120 with total assets of P3.8 billion as of 1998. The province had also registered the lowest poverty incidence of 17 percent.

Sulu Had Lowest Human Development Index
Appearing at the bottom of the HDI ladder in 2000 are
Mindanao provinces which have been most devastated by decades of armed conflict. The NSCB identified the ten most lagging provinces in terms of human development as Sulu (western Mindanao), Tawi-Tawi (western Mindanao), Basilan (western Mindanao), Ifugao (Cordillera region), Maguindanao (central Mindanao), Lanao del Sur (central Mindanao), Agusan del Sur (northern Mindanao), Western Samar (eastern Visayas), Lanao del Norte (central Mindanao), and Sarangani (southern Mindanao).

Province with Most Cities
As of 2002, Negros Occidental in
Western Visayas had 13 cities, 19 municipalities and 661 barangays.

Province with Most Municipalities
As of 2002,
Cebu province in Central Visayas had 6 cities and 47 municipalities. Bohol, on the other hand, had 1 city and 47 municipalities.

Province with Most Barangays
As of 2002,
Iloilo province in Western Visayas had 2 cities, 42 municipalities and 1,901 barangays.

Least Populated Province
As of 2000, Batanes province had the lowest population among provinces at 16,467. It was followed by Camiguin, with 74,232 inhabitants; Siquijor, 81,598; and Apayao, 97,129.

Most
Populated City
Quezon City in northern Metro Manila is the country's most populated city. With a total population of 2.17 million as of 2000, Quezon City is composed of numerous subdivisions and has the highest concentration of urban poor residents in Metro Manila. Other highly populated cities in the country are Manila, with 1.58 million residents; Caloocan, 1.18 million and Davao, 1.15 million. The least populated city is Tagaytay City in Cavite province, with a population of less than 45,500.

Most Polluted City
People go to
Baguio City during summer because of its cool weather and fresh air. Ironically, a World Bank study in 2001 has found Baguio City's air as the most polluted in the country. The city's air reportedly had 75.2 micrograms of particles per cubic meter, compared to Metro Manila's 65.8, Cebu City's 45 and Davao City's 39.8.

__________________

The Bible Also Mentions the Philippines
It can be easily understood that no verse in the Bible carried the term
Philippines, since the Bible was written two thousand years ago or centuries before the Spaniards came here. However, there are verses in the Bible that prophesy about the Philippine archipelago and other islands in the Pacific. In the chapter 24 of the Book of Isaiah, verses 15 to 16 read "Therefore in the east give glory to the Lord; exalt the name of the Lord, the God of Israel, in the islands of the sea. From the ends of the earth we hear singing: 'Glory to the Righteous One.'" The Philippines is the only Christian archipelago in the Pacific covering East Asia.

Arroyo and Sukarnoputri Share Similarities
Gloria Macapagal-Arroyo of the
Philippines and Megawati Sukarnoputri of Indonesia have remarkable similarities. Both are 54-year-old women who had been vice-presidents before becoming presidents in place of their predecessors who were ousted in the year 2001. Both of them were daughters of former presidents of the world's two largest archipelagos who lost the presidency in 1965 to dictators. Both women have three children and their husbands were being pursued by controversy. Both visited Washington in their first year as presidents and met US President George W. Bush, another offspring of a former president who also assumed power in 2001. Arroyo and Sukarnoputri are not entirely similar though. The former is a Catholic Christian from the world's fifth largest Christian country while the latter is a Muslim from the country with the world's largest Muslim population.

Bulacan Produced Queens
Marcelo del Pilar, the father of Philippine journalism; Francisco Balagtas, the father of Philippine literature; Jose Corazon de Jesus, father of balagtasan; Nicanor Abelardo, father of kundiman; Francisca Reyes-Aquino, mother of Philippine dances; Gerry de Leon, a father of Philippine movies; Guillermo Tolentino, one of the fathers of Philippine arts; Jose Reyes, a father of Philippine medicine; and Dely Magpayo, a mother of Philippine broadcasting, were all born in Bulacan province. Atang dela Rama, the mother of Philippine theater, lived in Bulacan. Aside from national fathers and mothers, Bulacan also produced queens, namely: Lydia de Vega,
Asia's former sprint queen; Regine Velasquez, Asia's song bird; and Michelle Aldana, Miss Asia-Pacific beauty queen.

Babe Ruth Scored Homeruns in RP
Babe Ruth, the American baseball legend who had over 200 homeruns in his professional career, once played in the baseball field of the Rizal Memorial Sports Complex. In 1934, Ruth and another baseball great, Lou Gehrig, selected an All-Star team that toured
Asia where they played 18 games. The All-Star selection stopped in the Philippines and played at the Rizal Memorial Sports Complex from December 2 to December 9. Gehrig beat Ruth when he scored the first recorded homerun at the Rizal complex on December 2. Ruth scored the 2nd homerun on the same day and 4th homerun on December 9. The other players of the same selection who also scored homeruns at the Rizal complex were Earl Averill and C. Gehringer.

7 Cabinet Officials Were from Harvard
In a speech before an American delegation early in 2002, President Gloria Macapagal-Arroyo has claimed that her Cabinet officials include seven Harvard graduates and three Wharton alumni. The 54-year-old president added that four of her economic managers had been top executives on Wall Street prior to joining government service in the
Philippines. President Arroyo, herself, has a Ph. D. in Economics, which she earned from the University of the Philippines (UP). Before this, she had studied for two years at the Georgetown University where she had former US President Bill Clinton as a classmate.

Manila Played Host To Big Events
Manila served as a host to some of the world's biggest events in the past several decades. On November 22, 1995, the country hosted 21 world leaders, including former US President Bill Clinton, during the 4th Economic Meeting of the Asia-Pacific Economic Cooperation (APEC). In 1974, Former First Lady Imelda Marcos ordered the construction of the Folk Arts Theater to be the site of the 23rd annual Miss Universe beauty pageant on July 19. The prestigious beauty contest was held again in the country in 1994. On October 1, 1975, the Araneta Coliseum in Quezon City was the venue of the infamous "Thrilla in Manila", the thrilling boxing match between Heavyweight champions, Muhammad Ali and Joe Frazier. Manila also hosted other international sports events such as the Asian Games in 1954 and the Southeast Asian Games in 1981 and 1991. In 1980, the Marcos administration ordered the construction of the grand Coconut Palace to host John Paul II during his Manila visit. The head of the Vatican state visited Manila again in January 1995.

Sabah Once Belonged to Sultan of Sulu
Sabah, an oil-rich region forming the northern part the great Borneo Island, used to be a property of the Sultan of Sulu. Its 73,620-square-kilometer land area is about twice the size of Switzerland and teems with incomparable natural resources. The territory is still being claimed by the Sultan of Sulu, Jamalul Kiram III. The Sulu sultanate was founded by Rajah Baginda in 1430. According to the present sultan, his claim goes as far back as 1704 when the Sultan of Brunei ceded part of then North Borneo which now comprises Sabah to the Sultan of Sulu in the southern Philippines for his help in suppressing a rebellion. There are about 500,000 Filipinos, most of them Muslims, living in Sabah. They fled to the territory in the 1970s during heavy fighting between Muslim rebels and the government troops. Sabah is only four hours by boat from the southernmost island-province of Tawi-Tawi in the Philippines.

Coconut Workers Own San Miguel Corp.
There are 3 million hectares planted to coconut trees, the second largest agricultural area after rice fields (4 million hectares). The coconut industry employs about 3.4 million Filipinos. Some 18 to 20 million more Filipinos depend on the industry for their livelihood, according to the United Coconut Associations of the Philippines (UCAP). About 90 percent of those employed in the coconut industry are small farmers, who earn P10,000 a year or P25 a day.

Coconut farmers are among the most exploited segments of Philippine society. Driven to squalor by Marcos cronies who thrived on the so-called coconut levies, the coconut farmers represent the oldest sector of the domestic economy. In 1642, the Spanish colonial government forced each Filipino to plant 200 coconut trees, because Spanish shipbuilders had a large need for charcoaled coconut shells and coconut husks. Coconut products have gradually become the country's top export, accounting for 35 percent of all exports in the 1950s and 1960s. In the 1970s, coconut products were the country's leading exports of raw materials. New economic policies initiated under the Aquino administration led to a slow-phased shift to industries, which eventually put the coconut industry at the tailend of government priorities. In 2001, coconut exports represented only 1.6 percent of the country's total exports.

In 1971, the dictatorial government of the late President Ferdinand Marcos established the Coconut Investment Fund (Cocofund) by imposing a levy of P15 per 100 kilograms of copra for nine years between 1973 and 1982. Supposedly, the fund should serve as subsidy to coconut products for domestic consumption. However, the cocofund, which amounted to a total of P9.695 billion by August 1982, was turned into a private fund used to finance three financial institutions, including the United Coconut Planters Bank (UCPB). The cocofund was also used to acquire the majority shares of San Miguel Corporation, the country's largest food and beverage conglomerate. A known Marcos crony, Danding Cojuangco, still retains the chairmanship of both UCPB and San Miguel until today. The fund, which is estimated at over P100 billion today, has yet to be transferred to the accounts of the coconut farmers. (Source: http://www.virtual-asia.com/ph)

A Mayor Held Office for 5 Decades
No other local official had the distinction of serving an elective post for almost half a century. Pablo Cuneta, the late mayor of
Pasay City and father of popular actress, Sharon Cuneta, died at 90 on September 27, 2000 after serving the government for 50 years. In 1947, then President Elpidio Quirino appointed him vice mayor of Pasay City. In 1955, he was elected mayor, a post which he held until 1967 when he lost to Jovito Claudio in the mayoralty election. He emerged victorious in the 1972 elections and served his constituents in Pasay City until 1986 when he was ordered ousted by the Aquino administration. Cuneta won in the 1988 mayoralty election and served his post uninterrupted until 1997 when his health began to fail. He was awarded a golden trophy for his 50th year in public service in the same year.

A Priest Took Up Arms Against Americans
From 1900 to 1902, Catholic priest Gregorio Labayan Aglipay took up arms against American soldiers in Batac, Ilocos Norte. Aglipay founded the Liwanag branch of the Katipunan in Victoria, Tarlac, attended the Malolos Congress and became the ecclesiastical governor of Nueva Segovia (Ilocos) in 1899. In his religious role, Aglipay is considered as the Martin Luther of the
Philippines for founding the Iglesia Filipina Independiente or the Philippine Independent Church, which celebrated its centenary on August 3, 2002. A century earlier, the Union Obrera Democratica, a confederation of 10 labor organizations headed by Isabelo de los Reyes, broke ties with the Vatican and designated Aglipay as the Obispo Maximo (supreme bishop) of their new religion. The Catholic Church then excommunicated Aglipay. An American general called Aglipay a better soldier than a bishop. (Source: Philippine Daily Inquirer)

The Osmena Clan Is the Oldest Political Dynasty
The Osmena clan is perhaps the oldest and the most dominant political dynasty in the country. This political dynasty began when Sergio Osmena Sr. replaced Manuel Quezon as president of the Commonwealth government during the war. His son, Osmena Jr. became a senator and his grandson, Osmena III is now an incumbent senator. John Osmena, a former mayor of
Cebu City, is also a senator today. Lito Osmena, a long-time governor of the province of Cebu, vied for the presidency in the 1998 presidential election. Tomas Osmena was a mayor of Davao City.

Six Vice-Presidents Became Presidents
Six former vice-president became presidents, namely: Sergio Osmena, Elpidio Quirino, Carlos Garcia, Diosdado Macapagal, Joseph Estrada and Gloria Macapagal-Arroyo.

Three Senate Presidents Became Presidents
Three former senate presidents became presidents, namely Manuel Quezon, Manuel Roxas, and Ferdinand Marcos.

Two Speakers Became Presidents
Two former House speakers became presidents, namely: Sergio Osmena Sr. and Manuel Roxas.

Three Presidents Died in Office
Three Philippine presidents were not able to finish their terms of office. They were Manuel Quezon who died in
New York City on August 1, 1944; Manuel Roxas who died of a heart attack on April 15, 1948; and Ramon Magsaysay who died in an air accident on March 17, 1957.

First 3 Beauty Queens Married Pinoys
The first Miss Universe, Armi Kuusela of
Finland won the crown in 1952 and married Virgilio Hilario of Tarlac the following year. The first Miss International (1961), Maria Stella Marquez Zawadsky of Colombia, married Filipino millionaire, Jorge Araneta. The first Miss Asia (1965), Angela Filmer of Malaysia, married Jose Faustino, also a Filipino.

A Filipino Spread Love Bug Virus
In May 2000, the so-called "love bug" computer virus spread worldwide and infected millions of computer files. The virus, quickly infiltrated government and corporate computer systems around the world. Described as the worst computer virus ever created, the "love bug" wrought damages amounting to US$10 billion. It could not have been big news in the
Philippines, if not for the fact that the suspected creator of the virus is a Filipino. He was identified as Onel de Guzman, a student of AMA Computer College in Quezon City.

Caloocan City Has Two Separate Parts
Caloocan City is the only city in the
Philippines with two areas set apart from each other by other towns and cities. Its first area, known as the urban portion, covers Monumento and is bounded on the south by Manila, on the west by Navotas and Malabon and on the north by Valenzuela City. Its second area, known as Caloocan II, is a hilly portion between Bulacan province and Quezon City.

Orchids Breeds Were from RP
Waling-waling or Vanda sanderiana, is described as the "Queen of Philippine Orchids". One of the largest species in the world, waling-waling was discovered by German Taxonomist Heinrich Gustav Reicheinback in
Mindanao in 1882. Since then, it has become the most sought-after flower in Mindanao and helped in the flourishing of the world's multibillion-dollar orchid and cutflower industry. The massive deforestation in Mindanao threatens the region's wildlife, including waling-waling which used to abound in the tropical forest of Mount Apo and its surrounding areas. Today, it is believed that Waling-Waling has more species abroad, particularly in Singapore, Thailand, Hong Kong and Hawaii. Of the 9,000 flowering plants in the world, about 3,500 are endemic to the Philippines. Human activities, however, pose a great threat to their existence.

Romulo Coined "I Shall Return"
It was Carlos P. Romulo, who coined the famous phrase "I shall return" by General Douglas MacArthur. Romulo was MacArthur's press officer at that time.

Romulo Put RP in UN Map
According to Beth Day Romulo, Carlos P. Romulo literally put the
Philippines on the world map. "When the UN official seal which depicts the world was being selected, Romulo asked 'Where is the Philippines?'

The answer came, 'It's too small to include. If we put the
Philippines, it would be no more than a dot.'

'I want that dot,' Romulo insisted." The UN seal now has a tiny dot for the
Philippines.

MacArthur Was Field Marshall of Philippine Army
Philippine Commonwealth President Manuel L. Quezon appointed American four-star Maj. Gen. Douglas MacArthur as Field Marshall of the Philippine Army in 1935. Attached with the appointment was MacArthur's extra monthly pay of US$3,980 that made him the highest paid military officer in the world, according to American historian Carlos D'Este in his book "Eisenhower, A Soldier's Life".

Eisenhower Wrote Quezon's Speeches
In the book "Eisenhower, A Soldier's Life", American historian Carlos D'Este claimed that Dwight Eisenhower became an adviser and speechwriter of Commonwealth President Manuel L. Quezon in the
Philippines. When Quezon sought an exile in the US, he met Eisenhower in Washington D.C. and offered him "a lavish stipend of some one hundred thousand dollars for services rendered the Philippines during his four years there, which Eisenhower courteously rejected." This was before Eisenhower was appointed as the supreme commander of all allied forces and planned the now infamous Normandy Invasion in Europe during World War II. Eisenhower later became a US president.

Filipinos Had Headed International Organizations
Carlos P. Romulo became president of the United Nations 4th General Assembly; Cesar Bengzon, president of the World Court Justice; Blas Ople, president of International Labor Organization; Jose Aspiras, president of World Tourism Organization; Jesus Tamesis, president of World Medical Association; Arturo Tanco, president of World Food Council; Florencio Campomanes, president of International Chess Federation; Justiniano Montano, president of World Boxing Council; Gonzalo Puyat II, president of International Amateur Basketball Federation; Ramos del Rosario, president of World Jaycee International;

Jolly Bugarin, president of International Criminal Police Organization; Mercedes Concepcion, president of the International Union for the Scientific Study of Population; Lolita Delgado-Fransler, president of Association of International College of Women; Modesto Farolan, president of International Union of Official Tourist Organizations; Florencio Moreno, president of World Highway Engineers Association; Quintin Gomez, president of the 8th World Congress of Anaesthesiologists; Cielito del Mundo, president of World Family Institute Inc.;

Fe del Mundo, president of International Women's Medical Association; Amelito Mutuc, president of World Association of Lawyers; John Choa, president of Y's Men International; Roman Cruz, president of Orient Airlines Association; Manuel Nieto, president of Oriental Boxing Federation; Rufus Rodriguez, president of World Association of Law Students; Edward dela Rosa, president of World Association of Pharmaceutical Distributors; Esther Vibal, president of International Inner wheel;

Antonio Delgado, chairman of Boy Scouts World Conference; Marcelo Fernan, secretary general of the Academy of American and International Law Alumni; Norman Certeza Sr., governor of Kiwanis International; Eduardo Chuidian, general manager of Association of International Shipping Lines; Rafael Salas, executive director of the United Nations Fund for Population Activities; and Dioscoro Umali, assistant director general of the Food and Agriculture Organization.

Tolentino and Amorsolo Were Classmates
Guillermo Tolentino and Fernando Amorsolo, both national artists in arts, were classmates at the UP
School of Fine Arts. Guillermo Tolentino was the one who carved the UP Oblation while Amorsolo was known for his paintings about barrio life and women.

15 National Artists Were from
Manila
Aside from
Manila, there is no other city or province, which owns the distinction of having produced 15 national artists. Three of these national artists - Levi Celerio, Cesar Legaspi and Rolando Tinio - were born in Tondo, the same district that produced Andres Bonifacio, Emilio Jacinto and yes, Juan Flavier. Other national artists who were born in Manila include Fernando Amorsolo, Francisco Arcellana, Ishmael Bernal, Gerardo de Leon, Nick Joaquin, Arturo Luz, Jose Maceda, Antonio Molina, Juan Nakpil, Andrea Veneracion, Jose Garcia Villa and Honorata "Atang" dela Rama. Coming far behind Manila in having produced a great number of national artists is Bulacan province, the birthplace of six national artists.

Bulacan Produced Great Musicians
Aside from producing heroes and poets, Bulacan is known as the birthplace of great Filipino composers, singers and dancers. Nicanor Abelardo, who is widely regarded as the father of kundiman, was born in San Miguel, Bulacan while Francisco Santiago, another pioneer of kundiman, grew up in Sta. Maria town. Noted composer Antonino Buenaventura was born in Baliuag town while contemporary composer Ernani Cuenco was born in the capital town of
Malolos. Honorata "Atang" dela Rama, the great theater actress before the war, made Bulacan her home and married poet and national artist Amado Hernandez of San Miguel.

The father of Levi Celerio, the poet of Philippine music, was from Baliuag. Francisca Reyes Aquino, the mother of Philippine dances, was born in the town of
Bocaue. Composer and singer Rey Valera was born in Meycauayan town. At present, three divas from Bulacan - Regine Velasquez, Jaimie Rivera and Claire dela Fuente own the finest voices that this country has ever heard.

A Filipino Supervised a Russian Orchestra
Redentor Romero had served as the conductor of the 100-member Moscow State Symphony Orchestra, which received worldwide acclaim.

Pasyon Was a Poem
The long poem read and chanted by Catholic devotees during the Lent first appeared in 1704. Entitled Ang Mahal na Passion ni Jesu Christong Panginoon Nation, the poem was written in octosyllabic verse by Gaspar Aquino de Belen.

Balagtas Had Other Works
Francisco dela Cruz Balagtas, the 19th Century poet from Bulacan, wrote more than 100 plays, comedies, awits and koridos. Most of these works, however, were burned in a fire that gutted his house in Udyong,
Bataan in 1892. Fortunately, copies of three of his works were found elsewhere. Aside from the well-known awit Florante at Laura, other existing works of Balagtas were a short farce entitled La India Elegante y e! Negrito Amante and a full-length komedya entitled Orosman at Zafira.

A Filipino was Declared Emperor
In 1926, Florencio Intrencherado was proclaimed emperor of Negros Occidental province. In the 1900s, the people of Negros declared a republic in Panay, which was later abolished by the US government.

A Filipino Refereed Muhammad Ali
In October 1975, Carlos Padilla Jr. served as the referee in the world-boxing match between Ali and Frazier in what was dubbed as thrilla in
Manila.

A Brazilian Became Filipinos' Darling in 2000
Leila Barros, a fine-looking volleyball player from Brazil, became the Filipino crowd's darling in the staging of World Women's Volleyball Grand Prix in Manila in 1999 and 2000. Leila, a five-foot-eight player, led her team to the first runner-up finish in the 1999 event, which was won by Russia. Brazil won the crown in 1994, 1996 and 1998. The Filipino audience used to ignore the game of volleyball until they saw Leila spike the ball with the elegance and style no one else could show.

Inside the court, the 28-year-old Brazilian beauty was noted for her intensity and leaping ability, which enabled her to penetrate the stonewall defense of her six foot rivals. Behind the pretty face was her seriousness and sheer determination to win each game. She moves with the agility of Martina Hingis and the form of Anna Kournikova. Not a few Filipino men fell in love with her flash images on television. Some of those who were lucky to see her personally waved placards proposing marriage, not knowing that the young, otherwise innocent looking star player has been married for four years. How sad! Just the same, Leila moves and jumps with the charm of any 16-year-old girl "oozing with sensuality", as one sports columnist put it. At a time the
Philippines was troubled by many problems, all it needed was a little inspiration from someone like Leila, who reminded the Filipino men of the beauty of life.

Intel Chips Were Manufactured in RP
Intel Corp., the world's largest corporation, has been operating in the Philippines for almost 30 years. Calling itself as the first multinational company that established a branch in the country, Intel manufactures processors and chips in its Philippine plant, which is expected to be Intel's biggest assembly and testing operations worldwide soon. Other foreign electronic and IT firms in the country are Texas Instruments, Toshiba, Trend Micro, Fujitsu, and America Online (AOL).

Marcos Was Last Lawyer President
Eight Filipino presidents were laywers. All former presidents from Manuel Quezon in 1935 to Ferdinand Marcos in 1986, except Ramos Magsaysay, had practiced law. Starting 1986, the next four presidents were non-lawyers, namely: Corazon Aquino, a housewife; Fidel Ramos, a military general; Joseph Estrada, an actor; and Gloria Macapagal-Arroyo, an economist.

A Filipino Ruled an Island
In 1956, Tomas Cloma, a Filipino explorer, discovered an island in the South China Sea. Cloma named the island as "Freedomland" which he tried to rule by establishing his own government.

A Planetoid was Named After a Filipino
The minor planet Biyo, which has a diameter of four to nine kilometers and was formerly called planet 13241, was named after Dr. Josette Biyo, a teacher at the Philippine Science High School in Iloilo City who won the International Excellence in Teaching Award during the Intel International Science and Engineering Fair (Intel ISEF) held in Louisville, Kentucky in 2002. The Massachusetts Institute of Technology (MIT) Lincoln Laboratory in the United States game the name.

Scientists Endorse Four Medicinal Plants
The country's Bureau of Food and Drugs (BFAR) has included four medicinal plants - lagundi, sambong, yerba Buena and tsaang gubat - in its list of drugs. Meanwhile, the Department of Health (DOH) also endorses the use of the four plants and six others to cure particular ailments or diseases. The use of lagundi is encouraged to cure cough; sambong, urinary tract stones; yerba Buena, muscle pains; tsaang gubat, intestinal colic; niyog niyugan, intestinal worms; bayabas, for wound wash; akapulko, skin infection; ulasimang bato, uric acid; garlic, high blood cholesterol; and ampalaya, high blood sugar.

There Were Mummies in the
Philippines
A tribe in Kabayan town, Benguet province used to mummify the bodies of their dead. Until now, the mummified bodies of their ancestors are hung at the burial rocks in the area.

Someone Made Magsaysay Famous
The person responsible for making the late President Ramon Magsaysay famous as the champion of the masses was Jose V. Cruz, a journalist. At 30 years old, Cruz first served as the press secretary of Magsaysay.

Filipino Doctors Apply as Nurses in the US
So enamored are Filipinos about working in other countries for higher income that 2,000 doctors are now taking up nursing examination for the possibility of working in the US. The Philippine Nurses Association disclosed that in June 2002 alone, at least 100 doctors took the nursing board examinations. A doctor applying for a nurse in the US said that he would earn in a month as a nurse in the US what he is earning in a year as a doctor in the Philippines. Some Filipino nurses earn up to US$5,000 monthly in New York and California. Reports said the US would need additional 600,000 nurses until 2010 while Japan would require 1.2 million nurses during the same period. Filipino nurses are also trooping to Europe, particularly United Kingdom. Ironically, the
Philippines has one of the lowest ratios of doctors and nurses against the population.

Salaried Workers Carry Burden of Taxes
Citing data from the National Tax Research Center (NTRC), Finance Secretary Isidro Camacho said that in the year 2001, there were 2,605,505 individual taxpayers who filed their income tax returns and paid a total of P80.42 billion.

About 2,079,745 salaried workers, or 80 percent of the income tax payers, paid a total of P66.3 billion in income taxes, accounting for 82 percent of the total collection. Professionals or self-employed individuals contributed only P10.75 billion or only 13 percent of the income taxes while capital gains tax paid by individuals reached P3.18 billion.

In particular, self-employed individuals or single-proprietors paid P10.13 billion while professionals paid only P620 million. Based on these figures in 2001, professionals paid only P20,447 in income tax while salaried workers paid P31,879.

According to the DOF, this should not be the case since professionals are actually earning much higher than salaried workers. Citing a 1997 government survey, the DOF said that salaried workers earned only P582.7 billion while professionals received P1.159 billion during that year. Measured per capita, salaried workers earned an average of P223,642 while professionals earned P2.204 million in 1997.

In the year 2002, for example, only 2.8 million Filipinos of the total 30 million workers, businessmen and professionals paid their income taxes. As of October 2002, there were over 30 million Filipinos in the labor force, about 15 million of whom were salaried workers, 11 million were self-employed and 4 million were unpaid family workers.

One government study showed that over the past 11 years (1991 to 2001), leakage from the individual income tax amounted to P608 billion. This was on top of the P610 billion that were lost to leakage in the value added tax (VAT) scheme.

Americans Are 25 Times Richer
Equitable distribution of wealth would hardly resolve the poverty problem in the country. In reality, the country's per capita income or the imaginary figure referring to every Filipino's equal share in the country's total wealth, is below US$1,000. In comparison, countries like the United States, Germany, Japan and even Singapore have a per capita income of over US$25,000. This means that an ordinary American is 25 times richer than an ordinary Filipino. What would be needed to relieve poverty is to enlarge the economic pie by drawing more capital and resources into the country, so every Filipino would get a larger share.

Among Questionable Claims Are:

1. The Philippines is the world's second largest English-speaking nation. In reality, most Filipinos do not speak English on the street while the Department of Education is bothered by Filipino students' low English proficiency level. In comparison, English is the main language in the streets of United States, United Kingdom, Australia, Canada and other British territories.

2. The Philippines has the largest Christian population in Asia. China actually has over 80 million Christians and is therefore the country with largest Christian population in Asia.

3. The Philippines was second to Japan in economic prosperity in Asia in the 1950s. Coming out of World War II, most East Asian countries, including the Philippines, were in still in recovery in the 1950s. Some of them had just won their freedom while economic prosperity was a strange phrase during that period. Even our parents would agree that life was harder in the 1950s. The Philippines never became rich and its golden age has yet to set in. Economic situation, however, was less burdening in 1996 and 1997 under the Ramos administration.

4. The Philippines is an agricultural economy. The Philippines is no longer an agricultural country. It cannot even produce enough rice, sugar or wheat to feed its entire population and has to import food from Thailand, Vietnam and the United States. The country's agricultural exports comprised less than 5 percent of its total outbound shipments in 2001. While the agriculture sector employed 37 percent of the workforce in 2001, it contributed only 21 percent to the gross domestic product (GDP). The industrial and services sectors contributed the remaining 79 percent to the domestic economy.

5. Filipinos are the happiest people in the world. The World Values Survey conducted by University of Michigan in 1998 ranked Iceland 1st and the Philippines 12th among 54 countries in happiness index. The Philippines was ranked first among Asian countries though. The truth is happiness cannot be measured.

6. Early Filipinos had a perfect socio-economic and justice system before the Spaniards came. There was never a perfect society in the world and tales about gold abounding in the Philippines five centuries ago remain to be proven. The fact is slavery, war, witchcraft, beheading and human sacrifice were already present in the country before the Spaniards came.

7. The Philippines is a favorite destination of foreign tourists. It could have the finest beach resorts in the world, but the Philippines gets only about 2 million foreign tourists annually. In comparison, smaller Asian countries like Singapore and Hong Kong receive over 8 million foreign guests every year.

8. The
Philippines is one of the safest and most peaceful places on earth. That is what the Department of Tourism claims but according to the International Red Cross, the Philippines registered the world's fourth highest number of casualties and injuries as a result of natural disasters and man-made calamities from 1992 to 2001 - 5.8 million cases in all. It was behind China, India and Iran. China and India were expected in the accident list because they have the largest populations in the world.

9. Equitable distribution of wealth would resolve the poverty problem in the country. In reality, the country's per capita income or the imaginary figure referring to every Filipino's equal share in the country's total wealth, is below US$1,000. In comparison, countries like the
United States, Germany, Japan and even Singapore have a per capita income of over US$25,000. This means that an ordinary American is 25 times richer than an ordinary Filipino. What would be needed to relieve poverty is to enlarge the economic pie by drawing more capital and resources into the country, so every Filipino would get a larger share.

10. Basketball is the dominant sports in the
Philippines. Not any more. Because of the growing youth population and the lack of basketball courts, most Filipino children are now trooping to computer game shops and billiard halls.

11. Filipinos invented the fluorescent lamp that illuminated the world and the Lunar Rover used by American astronauts on the moon. The National Academy of Science and Technology disagrees.

Most Profitable Businesses Today Include:

1. Gambling in the form of online lottery or text games
2. Power generation and distribution, thanks to purchased power cost adjustment
3. Mobile phone networks, as long as the country is hooked to texting
4. Beer and wine production as always
5. Drug manufacturing and retail, because medicines here are twice as expensive
6. Computer training centers which promise instant jobs after graduation
7. Kindergarten schools with exorbitant tuition fees
8. Caregiver training centers for people wanting to go to
Canada and US
9. Immigration consultancy which offers expensive seminars
10. Job placement agencies
11. Pyramid selling
12. Laundry services for American troops
13. Importing ukay-ukay
14. Selling pirated VCDs and software
15. Kidney buy and sell
16. Smut publishing, as in yellow journalism
17. Billiard tables for rent
18. Computer game shops
19. Money exchange in Basilan
20.
Bikini car wash as the one in Iloilo City

Biggest City in the World
The residents of
Davao City claim they live in the world's largest city. They are talking about the land size of the city that covers 2,212 square kilometers. Most of these areas, however, are distributed as forests, coconut groves and rice fields. In comparison, New York, the largest city in the United States, has an area of only 787 square kilometers while the whole of Metro Manila covers only 636 square kilometers.

Davao City lies at the mouth of the Davao River near the head of Davao Gulf. It encompasses about 50 small ports in its commercial sphere. Davao has large banana plantations, whose produce are exported to Japan and other countries. The city also boasts of a modern international airport. Puerto Princesa City, a chartered city of Palawan province, is disputing Davao City's title. It claims to have a total land area of 2,539 square kilometers encompassing 66 barangays.

In terms of population and land area, the world's truly largest cities are
Tokyo, Mexico City, Sao Paolo, New York City, Bombay, Shanghai and Los Angeles.

Biggest Coliseum in the World
At the time it was completed in 1959, the Araneta Coliseum in Cubao,
Quezon City was touted as the world's largest covered entertainment center. Otherwise known as the Big Dome, it has a floor area of 2,300 square meters and a seating capacity of 33,000 people.

Biggest Shoes in the
World
Marikina City
owns the distinction of having crafted the world's largest pair of shoes, each measuring 5.5 meters long, 2.25 meters wide and 1.83 meters high. The heel alone measures 41 centimeters or 16 inches. The P2-million shoes can reportedly fit to a 37.5-meter or 125-foot giant. Around 30 people could put their feet into the colossal shoes simultaneously.

The world's largest shoes were made from materials that could produce about 250 pairs of regular-sized shoes. It reportedly took 10 shoemakers, led by Ernesto Leano, 77 days to cut 30 square meters of leather for the upper lining and 7.4 square meters for the socklining. Also used were 250 kilograms of vegetable tanned leather for the insole, 270 kilograms for the outsole, 80 kilograms for the welt, 225 kilograms of adhesive and 1,000 meters of thread for 200,000 stitches.

The Marikina-made shoes broke the old record of 3.12-meter shoes made by Zahit Okurlar of
Konya, Turkey. A representative of the Guinness Book of World Records attended the First Sapatero Festival on October 21, 2002 where the giant shoes were displayed.

In December 2002, the Guinness Book of World Records has recognized
Marikina City for crafting the world's largest pair of shoes.

Largest Shoe Collection
Former First Lady Imelda Marcos was listed in the Guinness Book of World Records as the woman with the largest collection of shoes. Reports said that when the Marcos family fled to
Hawaii during the People's Power Revolution in 1986, around 3,400 pairs of shoes were discovered in one room at Malacanang Palace. They were the First Lady's collection.

Biggest Golf Tournament in the World
According to the Guinness Book of World Records, the biggest amateur golf tournament takes place in
Baguio City, Philippines every year. Dubbed as the Fil-Am Golf Championship since 1949, the 72-hole golf tournament attracts close to 1,000 amateur golfers from all over the archipelago. The sites of the prestigious event are the challenging par-69, 5,001-yard Camp John Hay golf course and the par-61, 4,038-yard Baguio Country Club. Among the top contending teams in the event are the Canlubang, Southwoods, Calatagan, and Wack Wack.

Biggest Christmans Lantern in the World
On
December 24, 2002, the city of San Fernando in Pampanga province switched on the world's largest Christmas lantern - a P5-million structure with 26.8 meters in diameter.

Biggest Aerobics Exercises in the World
On
February 16, 2003, some 107,000 Filipinos joined a 30-minute aerobics exercise supervised by the Department of Health (DOH) at Rizal Park in Manila, which could be the largest synchronized exercise in the world. Thousands of people also gathered at different venues in Cebu City and Davao City to participate in the exercise simultaneous with the Manila event. The new record broke the previous Guinness Book of World Records set at a park in Guadalajara, Mexico by some 38,633 people who joined the massive aerobics exercises in June 1998.

Biggest
Catholic University in the World
The University of Santo Tomas (UST), an academic institution founded by the Dominicans in Sampaloc,
Manila is considered as the world's largest Catholic university located in one campus in terms of student population.

Biggest Money in the World
In 1998, during the Philippine Centennial celebration of independence, the Central Bank asked the Guinness Book of World Records to accredit its P100,000 commemorative bills, measuring 8 1/2 inches wide and 14 inches long, as the world's largest legal tender. The commemorative bills were called Brobdingnagian bills.

Biggest Bamboo Organ in the World
The bamboo organ at
St. Joseph Church in Las Pinas City is arguably the world's largest bamboo organ. The centuries-old musical instrument was constructed between 1792 and 1819. It has 174 bamboo pipes, 122 horizontal reeds of soft metal, a five-octave keyboard, and 22 stops arranged in vertical rows.

Biggest Volume of Text Messages
Smart Communications, one of the two giant mobile phone networks in the country, claimed that the volume of text messages passing through its network reached 240 million daily as of 2001. This excluded text messages sent via the other networks. Such volume of text messages is said to be larger than those sent in the entire European continent during the same year.

Biggest High School in the World
The Rizal High School in Caniogan,
Pasig City (eastern Metro Manila) is said to be the world's largest high school in terms of student population. The school has more than 20,000 students.

Biggest Flower in the World
In February 2002, an environmental organization discovered what could be one of the world's largest flowers in the 5,511-hectare
Sibalom National Park in Antique province. Measuring about 22 inches in diameter, the endangered flower, locally named as "Uruy", (Rafflesia sp.) has no stem and leaves. (Source: Philippine Daily Inquirer)

Biggest Salad in the World
The residents of
Baguio City took pride in having tossed what was believed to be the world's largest salad - a three-ton mix of assorted vegetables.

On September 29, 2002 during the Tossed Salad Festival in commemoration of the city's 93rd charter anniversary, 67 students and members of the Baguio Association of Hotels and Inns (Bahai) mixed 2,976 kilograms of lettuce, carrots, cucumbers, tomatoes, bell peppers and other vegetables in a tin and wrought iron bowl measuring 20 feet long, 10 feet wide and 2 feet deep.

Some 13,657 people were able to partake of the P1.5 million mixtures. They paid P20 for each serving of the tossed salad with Thousand Island dressing and another take-out bowl of salad with a gourmet vinaigrette dressing consisting of apple cider vinegar and olive oil.

The city broke its own record set a year earlier. On
September 16, 2001, a 917-kilogram of salad was able to feed 4,861 residents and tourists of Baguio City. On September 14, 2002, a religious group prepared a giant Caesar's salad that fed only 1,000 people in Salt Lake City, Utah.

Biggest Candy in the World
On
March 15, 2002, 25 people in Davao City spent six hours to cook, mold and roll the world's largest durian candy bar - a 6-meter, 200-kilogram delicacy made of durian, a smelly but sweet fruit commonly associated with the name of the city. (Source: Philippine Daily Inquirer)

Biggest
Pearl in the World
A Filipino diver discovered what is now described as the world's largest pearl in a giant Tridacna (mollusk) under the
Palawan Sea in 1934. Known as the "Pearl of Lao-Tzu", the gem weighs 14 pounds and measures 9 1/2 inches long and 5 1/2 inches in diameter. As of May 1984, it was valued at US$42 million. It is believed to be 600 years old.

Biggest Province in the
Philippines
Palawan is considered as the largest province in the country. It has a total land area of 14,896.3 square kilometers distributed in 1,769 islands and is composed of one city, 23 municipalities and 431 barangays. The next largest provinces in the country are Isabela, with a land area of 10,664 square kilometers; and Cagayan, 9,002 square kilometers.

Biggest Mass Wedding
On
February 14, 2003, Mayor Reynaldo Malonzo officiated what could be the largest gathering of couples who exchanged their vows at 10th Avenue in Caloocan City. There were 900 couples who attended the wedding ceremony.

Biggest Chair in the
Philippines
In April 2003, furniture makers in Ilagan, Isabela province completed what could be the largest armchair in the country. Measuring 5.5 meters in length and 3 meters in height, the armchair called "Botaka ni Goliath" was made of narra and rattan. Around 1,600 board feet of uncut wood were used. During assembly, 15 people had to carry the chair's feet and arms.

Biggest Shabu Haul
On
December 9, 2002, Valenzuela City police discovered P2.2 billion worth of methamphetamine hydrochloride or shabu at a warehouse that was razed by fire. The 656 kilograms of shabu, 195 kilograms of liquefied shabu and 200 kilograms of unfiltered shabu in the warehouse on Malinis Street in Lawang Bato, is said to be the largest narcotics haul ever.

Biggest Income
In December 2002, the National Labor Relations Commission (NLRC) has ordered American recruitment agency Brown and Root and its local partner Asia International Builder Corp. to pay 1,975 overseas Filipino workers (OFWs) over US$609 million in back wages, damages and retirement pay.

Biggest Mall in Asia
The Philippines is home to one of the largest shopping malls in Asia. The SM Megamall located at the Ortigas commercial business district (CBD) boasts of world-class facilities that have a combined floor area of 331,657 square meters and built on a 10.5-hectare site. The shopping complex is comprised of two buildings connected by air-conditioned bridges and a tunnel.

The mall had a total of 550 retail, service shops and dining outlets while its 12 film theatres had a combined seating capacity of 11,074. The mall's indoor and outdoor parking facilities can accommodate up to 3,000 cars.

The SM Megamall, however, may no longer be the country's largest. Sy dreams of constructing the "world's largest indoor shopping mall" soon. Dubbed as "Mall of Asia", the project will be built on his five-hectare Manila Bay reclamation property.

Biggest Convention Center
One of Asia's largest convention facilities is the Philippine International Convention Center (PICC), which has 4,000 seats. PICC is located at the Cultural Center of the Philippines (CCP) complex, which sits on a 21-hectare reclaimed area at the Manila Bay.

Biggest Amphitheater in the Philippines
The Freedom Ring Giant Amphitheater in the controversial Expo Filipino in Pampanga province is considered as the largest amphitheatre in the country. It can hold as many as 35,000 people at a single event. Expo Filipino, however, has yet to become fully operational.

Biggest Hospital in the Philippines
The Philippine General Hospital in Manila is considered as the country's largest medical institution. The hospital has over 1,000 in-patient beds and receives 3,000 outpatient visits per day. It was established on September 1, 1910.

Biggest Church in the Philippines
The Gothic-designed basilica of Saint Martin of Tours in the heritage town of Taal in Batangas province is said to be the largest Catholic Church in the country.

Biggest Dam in the
Philippines
If completed, the San Roque Dam in Pangasinan province would become the country's tallest and largest dam. Built on the lower Agno River, the US$1.2 billion dam would measure 200 meters in height and is expected to generate 345 megawatts of electricity. Its construction began in 1998 while completion is expected by 2004.

Biggest Gas Field in the
Philippines
The Malampaya gas field located northeast off
Palawan contains what could be the Philippines' largest deposit of natural gas. The gas field was discovered in 1989, and since then the giant oil company, Shell Philippines has engaged in a multi-billion project in the area.

Some US$4.5 billion were allocated to complete the project that is said to be the single biggest foreign investment in the Philippines. The Malampaya gas field reportedly contains not less than 2.5 trillion cubic feet and 85 million barrels of condensate, a by-product of natural gas that is used as fuel to run gas-fired turbines. These reserves are enough to serve the fuel requirement of a 3,000-megawatt (MW) combined-cycle power plant for 20 years. The project took off in May 1998. It involved the construction of a 504-kilometer pipeline from the area to Tabangao, Batangas.

Biggest Tree in the
Philippines
The oldest and tallest tree in the
Philippines is found at the entrance gate of Magallanes town, east of Butuan City in Agusan del Norte province. This "Bita-og" tree (Calophyllum inophyllum), which was declared as the country's official tree in 1998 by the Department of Environment and Natural Resources (DENR), is said to be five centuries old. The tree, which was first recognized on December 7, 1980, measures 305.585 centimeters in bole diameter.

Biggest
Coconut Palace
What can be considered as the country's largest coconut building is the so-called
Coconut Palace, an architectural wonder made from the coconut tree mixed with other indigenous material. About 70 percent of the structure is made from different parts of the coconut tree. It consists of seven rooms. It is located at the CCP Complex.

Biggest Strawberry Cakes
The people of La Trinidad town in Benguet province baked the country's largest sponge cake - a 1.2-metric ton, seven-foot structure that fed 10,000 people during the annual Strawberry Festival on March 18, 2002. It took four bakers nearly 16 hours to complete the cake.

On
March 22, 2003, the people of La Trinidad surpassed the record by baking two giant strawberry cakes, one of which cost P110,000 to produce and measured 8 1/2 in diameter, six feet long and six feet high. Eric Espadero and three other chefs used 800 kilograms of fresh strawberries, 6,600 eggs and 920 kilograms of flour for the two cakes.

In November 2001, the Benguet province baked its own giant carrot cake.

Biggest Calamay
In March 2003, around 3,000 people of
Candon City in Ilocos Sur province tasted what could be the largest calamay or rice cake that has ever been baked in the country. The giant calamay measured five meters in diameter and two inches thick. About 40 women prepared the calamay made from 184 kilograms of malagkit or ground glutinous rice, grated meat of 800 coconuts, 480 kilograms of brown sugar, and 160 more coconuts that were grated to produce gata or coconut milk.

Biggest Binallay
On
May 29, 2003, around 1,000 residents of Ilagan, Isabela partook the country's biggest binallay or native rice cake during the town's 317th founding anniversary. The cake measured 3.7 meters tall and 0.6 meter in diameter.

Biggest Bounty
In May 2002, the
United States embassy in Manila raised US$5 million as a bounty against five leaders of the Muslim extremist Abu Sayyaf group that has held an American couple as hostages from May 2001 to June 2002. Abu Sayyaf snatched the American couple along with 18 others from a beach resort in Palawan province on May 27, 2001. On June 7, 2002, a military rescue operation led to the death of one of the American hostages. Two weeks later, the military announced the death of the leader of the Abu Sayyaf faction responsible for the abduction of the American couple.

Biggest Mural in the
Philippines
In 1953, when the
Philippines hosted the International Fair, Carlos "Botong" Francisco was contracted for P39,000 to paint a mural measuring 88 meters long and eight meters wide. The giant mural, which depicted 500 years of Philippine progress, later appeared in colored center spread of Newsweek magazine.

Biggest Painting in the Philippines
Juan Luna's Spolarium is considered as the largest painting in the country. It measures 4.6 meters wide and 7.72 meters long and is now on display at the National Museum in Manila.

Biggest Companies in the Philippines
In terms of gross revenues, the National Power Corp. (Napocor) topped all companies in the country with P116.6 billion in the year 2000. The next nine largest corporations were Meralco, with total gross revenues of P108 billion; Texas Instruments, P95 billion; San Miguel Corp., P90 billion; Petron Corp., P87 billion; Shell, P84 billion; PLDT, P63 billion; Caltex, P56 billion; Fujitsu, P49 billion; and Metrobank, P44 billion. In terms of net income, Southern Energy topped the list with P8.5 billion in 2000. It was followed by Pagcor, with P8 billion; San Miguel, P6.8 billion; Southern Energy Quezon, P6.2 billion; and SM, P4.2 billion.

Biggest Park in the Philippines
The Sierra Madre national park in northern Luzon is the country's largest natural park. The 359,000-hectare park is the home of endangered species such as pawikan (Chelonia mytas), bayakan or giant bat, Philippine eagle (Pithecophaga jefferyi), wild boar (Sus philippinesis), Philippine brown dear (Cervus marianus), cloud rat (Ratus mindorensis), flame-breasted fruit dove, kalaw (Philippine hornbill), bukarot (Philippine crocodile), and native owl.

Biggest Lake in the Philippines
Laguna de Bay, an inland body of water covering 900 square kilometers, is the country's largest lake. Located between the provinces of Rizal and Laguna, the lake receives its water from 21 river systems. In the middle of the lake lies the island of Talim, a heavily populated settlement of mostly fishermen.

The second largest lake in the country is Lake Sultan-Alonto in Mindanao. Commonly known as Lake Lanao, the lake covers an area of 355 square kilometers. Meanwhile, the world's largest inland body of water is the Caspian Sea, which is actually a lake in the boundary of Europe and Asia and covering an area of 143,240 square miles. Lake Superior (North America), Lake Victoria (Africa), the Aral Sea (Russia) and Lake Huron (North America) are also among the world's largest lakes.

Biggest Eagle in the World
Also known as the monkey-eating eagle, the endangered Philippine eagle is one of the largest in the world. With scientific name Pithecophaga jefferyi, the Philippine eagle lives in the rainforests of Isabela, Samar, Leyte and Mindanao. It has similarities with Papua New Guinea's Harpy Eagle (Harpyopsis novaeguinea).

Measuring about one meter in height, the average Philippine eagle has a 76-centimeter highly arched, powerful bill. It lives on large snakes, hornbills, civet cats, flying lemurs and monkeys - the reason why it is also called monkey-eating eagle. It creates its nests in large trees some 30 meters from the ground.

Biggest Bats in the World
The Philippines has at least 56 species of bats. It is home to the largest among the 1,000 known bat species in the world.

The three-layered virgin forest of Subic Bay and Bataan is home to the world's largest bats: the giant flying fox (Acerodon jubatus) and the golden crown flying fox (Pteropus vampyrus). Over the years, these two species of giant fruit bats have roamed around the 10,000-hectare Subic Forest National Protected Area, which is considered the biggest roosting site of bats in the world.

Biggest Endangered Animal in the Philippines
People used to call Mindoro as the "Land of the Tamaraws". About 10,000 heads of these unique pygmy water buffalos were roaming around the island-province of Mindoro in the 1900s. But that was a century ago. Today, the Tamaraws in the province are in danger of extinction, and Mindoro might lose the symbol that it once proudly introduced to the world.

The Tamaraw, scientifically known as Bubalus mindorensis, is endemic to Mindoro. Belonging to the family of buffalos, the same categorical group of the Philippine carabao, the Tamaraw is the largest endangered land animal in the Philippines today. In 1996, the International Union for the Conservation of Nature (IUCN) listed it as one of the ten most endangered species in the world.

Biggest Fish in the World
Donsol, a fishing town in Sorsogon province, serves as a sanctuary to a group of 40 whale sharks (Rhincodon typus), which are considered as the largest fish in the world.

Locally known as "butanding", whale sharks visit the waters of Donsol from November to May. They travel across the oceans but nowhere else have they been sighted in a larger group than in the waters of Sorsogon. They measure between 18 to 35 feet in length and weigh about 20 tons. In 1996, a marine biologist discovered that whale sharks are ovoviviparous, which means that the females produce live offspring from eggs hatched in the uterus.

The Philippine government declared whale sharks as endangered species in 1998, thereby banning its plunder and exploitation. Right now, the Department of Tourism is promoting eco-tourism to protect the whale sharks in Donsol.

Biggest Shells in the World
Tridacna gigas, one of the world's largest shells, can be found under Philippine waters. Tridacna gigas grows as large as one meter in length and weighs 600 pounds. Meanwhile, a shell called glory of the sea (Connus gloriamaris), considered as one of the most expensive shells in the world, is also found in the
Philippines and .

Biggest Reptile in the World
The saltwater crocodile, which can be found in the Philippines and other Asian countries, is considered as the world's largest reptile. Scientifically known as Crocodylus porosus, it is different from Mindoro's freshwater crocodile (Crocodylus mindorensis), which is a relatively smaller species.

An adult saltwater crocodile measures between six to seven meters (20-23 feet) and weighs about two to three tons. There were tales that a 27-foot saltwater crocodile was killed near Lake Taal in Batangas in 1823. It reportedly took 40 men to bring the body ashore. When the men cut the crocodile's body open, they found the body of a horse in seven pieces. The largest crocodile ever sighted was a 33-footer in Borneo in 1920. It was believed to be 200 years old.

Biggest Filipino Boxing Champion
Ceferino Garcia was the heaviest and biggest Filipino ever who became a world-boxing champion. Known for his bolo punch, he captured the world middleweight title on October 2, 1939 when he knocked out Fred Apostoli in New York. He defended his crown against top rivals twice (Americans Glen Lee and Henry Armstrong) before losing his title in May 1940.

Before he switched to the middleweight division, Garcia became a welterweight champion when he knocked out boxing legend and war hero Barney Ross in 1937 and Henry Armstrong in 1938.

He was born in 1912 and grew up in Tondo, Manila. In 1977, Ceferino Garcia was inducted into the Ring Magazine Hall of Fame and into the World Boxing Hall of Fame in 1981.

Biggest Lead in a Basketball Game
The Philippine team registered what could be the world's biggest lead in an amateur basketball game when it clobbered Brunei Darussalam, 160-19, at the Ninoy Aquino Stadium on
July 2, 2000.

The 141-point lead could be the biggest for any amateur basketball team since basketball was introduced in the Philippines by the Americans. During the game, the Philippine national team limited the Brunei squad to only 19 points. It later won the Southeast Asian Basketball Association (SEABA) Young Men's Tournament crown against Malaysia.

World's Smallest Volcano
Taal Volcano, a 406-meter-high crater, is said to be the world's smallest volcano. It is described as "a crater within an island within a lake" because it stands as an island at Taal Lake. The lake was formed after the volcano, which used to be much larger, collapsed. The ridges around Tagaytay City, which overlooks the lake, are believed to be part of the crater of the old volcano.

These ridges now serve as the border of the 18-mile-diameter Taal Lake and stretch 32 kilometers from Mount Batulao to Mount Sungay. Also considered as one of the world's most active volcanoes, Taal Volcano has erupted over 20 times since 1572.

Smallest Bat in the World
The Philippines has at least 56 species of bats. It is home to the smallest among the 1,000 known bat species in the world.

The smallest bat in the world is the Philippine bamboo bat (vespertilionid), which belongs to the vespertilionid family. This bat measures about four centimeters (1 1/2 inches) in length and has a wingspan of 15 cm. Approximately, it weighs 1.5 grams (1/20 ounce).

Smallest Mammal in the World
South of Palawan, lies the
Balabac Island, home of the world's smallest hoofed mammal - the Philippine mouse deer. Locally known as Pilandok (Tragalus nigricans), this ruminant stands only about 40 centimeters at the shoulder level.

In other countries, it is called chevrotain, or simply mouse deer. Contrary to its name, pilandok is not a member of the deer family. It belongs to the family Tragulidae in the mammalian order Artiodactyla. The male species has no antlers like those of a real deer. Instead, it uses its large tusk-like canine teeth on its upper jaw for self-defense; in the same way a deer uses its antlers.

Aside from the Pilandok, other mouse deer species include the Malay mouse deer or napu and the African water chevrotain. They are found in Southeast Asia, Sri Lanka, and India. While the mouse deer are widely distributed across Asia, their dwindling population has alarmed the World Conservation Union, which declared them as endangered in 1996.

Smallest Monkey in the World
In many respects, the Philippine tarsier (Tarsius syrichta) is different from other animals. Considered as the world's smallest primate, it measures only about twelve centimeters in length. Its two big eyes cannot move and do not have a tapetum - the upper protective tissue. Because of this, the Philippine tarsier has learned to turn its head 180 degrees. It has also two grooming claws on each foot and an almost bald tail extending about nine inches.

Found in the islands of Samar, Leyte, Bohol and Mindanao, the Philippine tarsier got its name from its elongated tarsus bone. An ordinary tarsier weighs between 117 and 134 grams. It is able to move between trees by leaping as far as three meters. It also has keen senses of hearing and sight.

Today, there are only about 1,000 tarsiers inhabiting the wilds of Corella town in Bohol province where the biggest concentration of these rare animals was once reported. Ensuring the continued existence of the Philippine tarsiers is the Philippine Tarsier Foundation Inc.

Smallest Fish in the World
The world's smallest freshwater fish is found in the
Philippines. The dwarf goby (Pandaka pygmaea) measures 1.2 centimeters or less than half of an inch, the tiniest known vertebrate. American Ichthyologist Albert Herre first discovered it in Malabon River in 1925.

The Philippines is also the home of sinarapan, the world's smallest commercial fish. Sinarapan, scientifically known as Mistichthys luzonensis, is a goby found only in Lakes Bato and Buhi in Camarines Sur province. Sinarapan grows to an average length of 1.25 centimeters, only slightly longer than the dwarf goby. Today, unabated fishing in the two lakes threatens the population of sinarapan.

Smallest Shell in the World
Pisidum, the world's tiniest shell, can be found under Philippine waters. Pisidum measures less than 1 millimeter long.

Smallest Town in Terms of Population
The town of
Kalayaan, a group of small islands in the Pacific Ocean west of Palawan province, had the smallest population among municipalities at 223 as of 2000.

Smallest Painting in the
Philippines
Miniaturist Norris Castillo created what is perhaps the smallest piece of painting in the country. Known as "the Harvest", the oil-on-canvas painting measures 1/4 inches in width and 3/8 inches in length. It is now exhibited at the National Museum. Castillo claimed that he has created more than 10,000 pieces of painting. (Source: Panorama magazine)

Smallest Province in the
Philippines
The smallest province in the
Philippines is Batanes, with only a total land area of 209 square kilometers.

__________________

Longest Serving Editor in the World
Sy Yinchow, an 84-year-old Filipino-Chinese journalist living in Manila's Binondo district, is perhaps the world's longest-serving, living editor-in-chief of daily newspapers. As of 2003, Sy was still serving the chief editor of the United Daily News, a leading Chinese-language daily in the Philippines. He has been an editor-in-chief of Manila-based publications for 58 years since 1945, surpassing the record of Sir Etienne Dupuch who had served as the editor-in-chief of the Nassau Daily Tribune in the Bahamas for only 53 years from 1919 to 1972.

Aside from his colorful journalism career, Sy has written 20 books and translated over 100 English and 72 French poems into Chinese. He is an honorary president of the Hong Kong-based World Association of Chinese Writers and a fellow of the International Writing Programme of the University of Iowa.

Longest Barbecue in the World
On April 30, 2002, about 50,000 people participated in the "Kalutan ed Dagupan" festival in Dagupan City (Pangasinan province, Northern Luzon, Philippines) to help grill and partake of the 1,001-meter long barbecue, that broke the previous World Record of 613 meter-long barbecue grilled in Canchia, Peru on November 13, 1999.

The people of the city used hundreds of grills, each measuring 1.2-meter long, to cook the barbecue. The grills' total measure was about 800 meters long, enough to surpass the Peruvian record. The barbecue consisted of bangus (milkfish), pork, chicken, vegetables and cold cuts. A video footage was sent to the Guinness Book of World Records for validation. (Source: Philippine Daily Inquirer)

Longest Mat in the World
The people of the agricultural town of Basey, Samar own the distinction of having weaved the world's longest mat, or "banig" in the local parlance. During the town's Banigan-Kawayan Festival on September 29, 2000, hundreds of people paraded the mat, which extended for more than a kilometer.

The one-meter wide mat has been weaved for several weeks by groups of people from the different barangays of Basey. While the mat was not submitted as an entry to the Guinness Book of World Records, Basey Mayor Wilfredo Estorninos described the feat as a source of pride for all Basaynons.

Each year, the town, which has weaving as its prime industry, comes to life when it celebrates outlandishly the feast of St. Michael, its patron saint. The highlight of the feast is the Banigan-Kawayan Festival, where the women of Basey weave a variety of intricately designed mats from sedge grass locally known as tikog (Fimbristylis milliacea). This tradition was handed down from many generations. The Church of Basey was built in 1864.

Longest Bridge in the
Philippines
The country's longest bridge is the San Juanico Bridge, a steel structure connecting the islands of
Samar and Leyte. Built in 1973 under the Marcos administration, the 2.16-kilometer bridge crosses over the picturesque San Juanico Strait as a part of the Maharlika Highway. Also known as Marcos Bridge, San Juanico Bridge has 43 spans rising 41 meters above the sea. Bunton Bridge in Cagayan province is said to be the country's second longest bridge.

The title of the longest bridge, however, may soon belong to a bridge, which will be built in the Manila Bay. This cable suspension bridge will link Metro Manila to the provinces of Bataan and Cavite. It will be patterned after the Tokyo Bay Aqualine, which connects Kawasaki City in Kanagawa Prefecture to Kisarazu City in Japan.

Among the longest bridges in the world are the Verrazano-Narrows Bridge in New York, the Golden Gate Bridge in San Francisco, the East Bridge-Great Belt Fixed Link in Denmark, the Hoga Kusten in Sweden, and the Tsing Ma Bridge in Hong Kong.

Longest Traffic Buildup in the Philippines
On the night of May 26, 2003, the northbound and southbound lanes of the North Luzon Tollway from Bocaue, Bulacan to Balintawak, Quezon City turned into a parking lot of thousands of vehicles trapped in floods. Rains induced by tropical storm Chedeng caused the garbage-infested Malhacan River in Meycauayan to rise above the street level. The traffic buildup that extended to EDSA left thousands of commuters stranded for a whole night.

A bus that left Cubao, Quezon City at 4 p.m. of May 26 reached Bocaue, Bulacan at 2 a.m. of the next day. The usually 15-minute ride from Camachile to Bocaue turned into a grueling and nerve-wracking 8-hour saga for drivers and commuters. Thousands of office workers that left Makati City at 5 p.m. of May 26 were lucky to reach their homes in Bulacan at 4 a.m. of the next day. Others spent the night under the rain while catching for a ride along EDSA.

Third Longest Coastline
The
Philippines, one of the world's largest archipelagos, also has one of the longest combined coastlines in the planet. The total length of the country's coastlines is 36,289 kilometers or almost twice that of the United States. It is said to be the third country with the longest combined coastlines, after Canada and Indonesia.

Longest Cave in the
Philippines
The 15-kilometer
St. Paul Cave in Palawan province is considered as the longest natural cave in the country. Other notable caves in the Philippines are the 8.9-kilometer Odloman Cave in Mabinay, Negros Oriental; and the 7.7-kilometer Odessa Tumbali Cave in Penablanca, Cagayan.

In terms of vertical range, the deepest cave is the Sumaging-Latipan-Lomyang Crystal Cave in Sagada Mountain Province. Its deepest point is 163 meters from its mouth.

Longest Underground River in the World
Palawan's St. Paul's underground river is said to be the world's longest underground river. The navigable part of the river inside the cave of the 4000-acre St. Paul Subterranean River stretches 8.2 kilometers in length (5 miles). However, this title is being disputed in Vietnam where an underground river known as Son Trach River reportedly extends 7 miles in length. Filipino explorers, however, claimed that once fully measured, St. Paul's total length would reach 15 kilometers.

Longest River
Cagayan River or Rio Grande de Cagayan, with a total length of 353 kilometers, is the longest and widest river in the Philippines. It bisects the Cagayan Valley from north to south. Also considered as the mightiest watercourse, Cagayan River sources its water from smaller rivers and streams in the mountain ranges of Sierra Madre, Caraballo, Cordillera, and Balete Pass.

The other notable rivers in Luzon are Chico, Abra, Pampanga, and Bicol. In the south, the principal rivers are Mindanao (known in its upper course as the Pulangi) and Agusan.

Meanwhile, the underground river of St. Paul's Natural Park in Palawan is considered as one of the world's longest subterranean rivers. The world's longest rivers are the Nile River in Egypt and Amazon River in South America. Also worth mentioning are the Yangtze River in China, Mekong River in Vietnam, and Euphrates River in Iraq.

Longest Mountain Range
The longest mountain range in the country is Sierra Madre, which stretches from Cagayan province in northeastern Luzon to Aurora province in southern Tagalog.

Longest Underground Railway
The country's first subway remains to be built, but this early, passengers of MRT3 (Metro Rail Transit) had the chance to know what it is like to travel underground. The MRT line, which spans from North Avenue in Quezon City to Taft Avenue in Pasay City, passes through an underground tunnel, measuring hundreds of meters, along EDSA corner Buendia Avenue in Makati City.

The MRT is a US$565 million project, involving 60 Czech-made trains. At present, it has 10 stations, which were built at key road intersections in Metro Manila. The average distance between stations is 1.300 kilometer.

There were plans to build a 100-kilometer railway system from Fort Bonifacio in Makati City to Clark in Pampanga. Based on the plan, five to seven kilometers of this railway will be elevated while 10 kilometers will be laid underground, making it the first true subway in the country.

__________________

Tallest Building in the Philippines
What can be considered the country's tallest building is located along
Ayala Ave. corner Herrera Street in Makati City. In the group of skyscrapers at Makati's financial district, PBCom (Philippine Bank of Communications) Tower dominates with its 241-meter height. The building, which rises 55 floors from the grounds of Ayala Avenue, was designed by Skidmore, Owens and Merill (SOM) and developed by property giant Filinvest.

The PBCom tower, which was completed by the end of 2000, surpassed the height of Petron MegaPlaza that soars 45 stories from the grounds of Gil Puyat Ave., also in Makati City. But the record may soon belong to a building that remains to be built. The Moldex Realty Marketing Inc. (MRMI) said it plans to build a 57-storey tower at 1322 Roxas Boulevard in Pasay City.

The title of the world's tallest building belongs to Malaysia's twin Petronas Towers that rise 451.9 meters from the street level (including its pinnacle). Other world famous high-rise buildings include Chicago's Sears Tower and New York's Empire State Building and the former World Trade Center buildings.

Tallest PBA Player
The tallest PBA player is Edward Joseph Feihl of TJ Hotdogs. Feihl who stands seven feet tall is half German. With his height, Feihl could bang bodies with the centers in the NBA. Feihl was part of the Philippine Centennial Team, which won third place in the 1998 Asian Games.

Feihl is at least three inches taller than other PBA centers like Marlou Aquino, Paul Asi Taulava, James Walkvist, Andy Seigle and Bonel Balingit.

Meanwhile, the tallest basketball player who has played in the NBA is Gheorghe Muresan (7'7 or 2.31 m). But the tallest basketball player in the world was Suleiman Ali Nashnush (8'1/2" or 2.45 m) of the Libyan team. The tallest man in history was Robert Wadlow (8'11 or 2.72 m).

Highest Mountain
Towering at a height of 2,954 meters (9,692 feets),
Mount Apo is the highest peak in the country. Located 25 kilometers south of Davao City, the mountain which forms part of the Mount Apo National Park is blessed with hot springs, sulfur pillars, geysers, lakes, rivers and waterfalls. It is home to a number of endemic animals such as the Philippine eagle, falconet and mynah. Its peak can be reached on a four-day hiking trip.

Apo means "grandfather of all mountains". Scientists classify it as a semi-active volcano. Materials from previous eruptions have made the soil around the mountain extremely fertile. The mountain's base covers 72,796 hectares of mountain ranges that extend from Davao del Sur to Misamis Oriental. While the mountain's peak looks snow-capped, the white appearance is actually caused by the presence of sulfur.

Highest Waterfalls
The highest waterfall in the country is the 388-meter-high Aliwagwag Falls, in Cateel town, Davao Oriental province. The cascade has 13 rapids and looks like a stairway with 84 steps of varying heights.

The second highest waterfall is located in Barangay Rogongon, 54 kilometers from Iligan City. Limunsudan Falls, a two-tiered fall, has a combined height of 870 feet. Its lower cascade alone measures 400 feet, higher than the entire height of Maria Cristiana Falls.

Maria Cristina Falls, also in Iligan City (Lanao del Norte), towers at 320 feet. Also known as the "Mother of Industry", Maria Cristina Falls supplies 80 percent of the total energy requirement of the Mindanao region. Another breathtaking waterfall in Iligan City is the Tinago Falls, located 13 kilometers from the city proper. As its name implies, this 420-foot waterfall lies hidden in a deep ravine. The world's highest waterfall is the Angel Falls in Venezuela. As a tributary of Caroni River, this waterfall has a total elevation of 3,281 feet.

First Circumnavigator of the Globe
Although many historians considered him as the first circumnavigator of the globe, Ferdinand Magellan never completed his voyage around the planet. Magellan, a sea captain, commanded a fleet of five wooden Spanish ships with 241 men on board and embarked on what is now considered as "the greatest of all epics of human discovery". Christopher Columbus, the Italian explorer who discovered America for Spain, traveled 8,000 miles aboard a Spanish ship across the Atlantic Ocean. But Magellan's men embarked on an expedition that brought them 42,000 miles around the planet.

The voyage began on September 20, 1519. Magellan and his three remaining ships reached the Philippines on March 17, 1521. On April 27, he was killed by the men of Lapulapu, chieftain of Mactan Island in the Philippines. Only one ship, the
Trinidad, with 18 European crewmen led by Sebastian del Cano and four Malay crewmen (maybe Filipinos) completed the trip around the world and arrived in Seville, Spain in 1522.

First Landing
On
March 16, 1521, Portuguese explorer Ferdinand Magellan in service of Spain landed at Samar.

First Mass
On
March 31, 1521 (Easter Sunday) Spanish friar Pedro Valderama conducted the first Catholic mass in Limasawa, Leyte. Rajah Kolambu, who forged a blood compact of friendship with Magellan two days earlier, attended along with Rajah Siagu.

First Filipino Christians
On
April 14, 1521, Rajah Humabon, Rajah Kolambu, and 400 other Filipino natives were baptized into Christianity during a ceremony administered by friar Pedro Valderamma.

First Filipino Priest
In 1590, Martin Lakandula was ordained as an Augustinian priest, becoming the first native Filipino to serve as a friar. In 1906, Jorge Barlin became the first Filipino bishop under the Roman Catholic Church. The first Filipino archbishop was Viviano Gorordo while the first Filipino cardinal was Rufino Cardinal Santos.

First Chair
It was said that Filipinos first used a chair in April 1521 when Ferdinand Magellan gave Rajah Humabon of
Cebu a red velvet Spanish chair. According to Halupi, a book of essays on Philippine history, early Filipinos used to sit on the floor.

First Spanish Monument
Also on
April 14, 1521, Ferdinand Magellan planted a huge cross in Cebu. It was here where friar Valderama baptized Rajah Humabon, Rajah Kolambu and 400 other Filipinos into Christianity.

First
Battle
On
April 14, 1521, the first battle between Filipinos and the European conquerors took place in Mactan, Cebu. Filipino chieftain Lapu-lapu defeated Magellan and his men. After Magellan was killed, Sebastian del Cano led his men back to Spain, completing their voyage around the planet.

First Religious Order
The Franciscans were the first Catholic religious order to establish their presence in the
Philippines. The Franciscans came here in 1577; Jesuits, 1581; Dominicans, 1587; Recollects, 1606; Paulists, 1862; Sisters of Charity, 1862; Capuchins, 1886; and Benedictines, 1895.

First Spanish-Filipino Marriage
In 1585, Spanish soldier Pablo Alvarez married Nicolasa de Alvarez, a native of Lubao, Pampanga.

First Muslims
Makdum, Rajah Baguinda and Abu Bakar propagated Islam in the
Philippines in the 15th Century.

First Spanish Governor General
Miguel Lopez de Legazpi, who founded the first European settlement in
Cebu City in 1565, is considered the first Spanish governor general in the Philippines. He founded the city of Manila and declared it the capital of the archipelago on June 3, 1571. The last Spanish governor general in the Philippines was Riego delos Rios in 1898.

First Archbishop
Domingo Salazar was the first archbishop of the
Philippines, which was regarded as a single diocese in the 1580s.

First Filipina Directress
According to Pampango historian Zoilo Galang, Sor Candida Ocampo was the first and only Filipino who became a directress of an Spanish institution in the
Philippines. In 1594, Ocampo, who was born in Camarines Sur, was appointed as the directress of Colegio de Santa Isabel.

First Cannon Maker
Even before the Spaniards came to the
Philippines, Filipino natives had already learned the trick of making cannons, perhaps from Chinese traders. Historians claimed that Panday Pira who lived between 1483 and 1576 had devised the cannons which Muslim leader Rajah Sulayman used to protect Manila against the invading Spanish troops. Panday Pira was from Tarlac.

First Chinese Kingdom
After attacking
Manila, Chinese conqueror Limahong established a kingdom near the mouth of Agno River in Pangasinan province on December 3, 1574. Agno was the seat of the old civilization. Historians have mentioned one Princess Urduja who ruled Pangasinan before the Spaniards came. In 1660, Filipino leader Malong attempted to establish another kingdom in Pangasinan.

First Revolt
The first attempt to rise against Spanish colonial rule was carried out by chieftains of Bulacan led by Esteban Taes in 1587. On
October 26, 1588, Spanish authorities discovered a plot by Magat Salamat of Hagonoy who tried to enlist the support of his relatives in Borneo.

First Filipino in Exile
Felipe Salonga of Polo, Bulacan (now
Valenzuela City) became the first Filipino who was put in exile by Spanish authorities for starting a revolt in Bulacan in 1587. He was exiled to Mexico.

First Mention of King of Tagalogs
New historical writings have mentioned the name of one Raha Matanda or Rajah Ache (Lakandula) who ruled over Tondo, a kingdom encompassing an area that now includes Bulacan, Metro Manila, Rizal and Quezon in the 16th Century. Rajah Matanda was the heir to his father's throne and was a grandson of Sultan Siripada I (Bolkeiah I) of
Borneo. In 1643, Don Pedro Ladia of Borneo who claimed to be a descendant of Rajah Matanda started a revolt and called himself the king of the Tagalog. He was executed in Manila. Historians said that when the troops of Miguel Lopez de Legazpi attacked Manila in 1571, the men of Rajah Soliman - the king of Manila - rose up in resistance.

In 1847, Apolinario dela Cruz of Tayabas was considered king of the Tagalogs. Bernardo Carpio, a mythical giant character, was also regarded as a king of the Tagalogs. In the 1900s, the revolutionary government proclaimed Macario Sakay as the president of the
Tagalog Republic.

First Chinese Revolt
On
October 3, 1603, the Chinese rose in revolt in Manila and was driven away to San Pablo, Laguna where they made their last stand.

First Juan dela Cruz
A certain Pantaleon Perez led the Pangasinan revolt on
November 3, 1762. Perez assumed the name Juan dela Cruz Palaris. It was mentioned that on November 11, 1849, most illiterate Filipinos during the administration of Spanish governor general Narciso Claveria y Zaldua were given the Christian surname dela Cruz. Our great ancestors, who could not read and write, drew a cross as their signature on documents and so were known for their dela Cruz surnames. In contrast, Filipino descendants of rajahs and noble men were given the option to keep their names. Among the clans, who were also exempted from forced labor and paying taxes under the Spanish rule, were the Lakandulas, Solimans, Gatmaitans, Gatbontons, Salongas, Layas, Lapiras, Macapagals, Salamats, Manuguits, Balinguits, Banals, Kalaws, among others.

First Filipino
The first man who used Filipino as a title of citizenship was Luis Rodriguez Varela, a Spaniard who was born in
Manila. He preferred to be called El Conde Pilipino in 1795. (Source: Halupi)

First Map
The first Philippine map was drawn in 1734 by Nicolas dela Cruz and Francisco Suarez under the instruction of Jesuit historian Pedro Murillo Velarde. The original map was 27 inches wide and 42 inches long.

First Dutch Presence
On
June 10, 1647, a Dutch fleet arrived in Manila Bay and later attacked Cavite province.

First British Presence
On
October 4, 1762, British forces invaded Manila. They took possession of Intramuros until May 31, 1764.

First Filipino Printer
The Spaniards introduced the art of printing in the
Philippines, almost half a century before the Americans learned how to use it. It is believed that the first book in the country was Doctrina Christiana en letra y lengua China, which was printed in 1593 by Juan de Vera, a Filipino-Chinese. In 1948, Fray Jose Gonzales of the Dominican Order discovered this book in the Vatican Library. Tomas Pinpin is regarded as the first Filipino printer. He was born in Abucay, Bataan but records about his birth were lost after the Dutch invaders destroyed the town of Abucay in 1646. Pinpin learned the art of printing from the Chinese artisans when he worked in the shop of Filipino-Chinese printer, Luis Beltran.

Among his works were Arte y Reglas de la Lengua Tagala (1610) and the Librong Pag-aaralan nang mga Tagalog nang Uicang Castila (1610) printed in
Bataan. From 1609 to 1639, Pinpin printed more than a dozen titles. Other literary pieces, which appeared during this period were the poems of Pedro Bukaneg (1590-1626), Fernando Bagongbanta (1605), and Pedro Ossorio (1625). The art of modern printing was discovered by German scholar Johannes Gutenberg (1394-1468). The Chinese, however, are credited for having developed their own system of printing, hundreds of years before Gutenberg was born.

First Newspaper
In 1637, Tomas Pinpin published Successos Felices (Fortunate Events), a 14-page newsletter in Spanish that is now widely regarded as the first Philippine newsletter. On
December 1, 1846, La Esperanza, the first daily newspaper, was published in the country. Other early newspapers were La Estrella (1847), Diario de Manila (1848) and Boletin Oficial de Filipinas (1852). The first provincial newspaper was El Eco de Vigan (1884), which was issued in Ilocos.

First Magazine and Journal
Seminario Filipino, the first religious magazine in the country, was first issued in 1843. Meanwhile, El Faro Juridico became the first professional journal in the country when it saw print in 1882.

First Guide Book
According to Pampango historian Zoilo Galang, the first guidebook in the
Philippines (Guia de Forasteros) was printed in 1834.

First Novel
According to literary expert Bievenido Lumbera, the first Filipino novel was Ninay, written by Pedro Paterno and published in 1880. Jose Rizal's Noli Me Tangere was published in 1887 while El Filibusterismo came out of the press in 1891. The first English novel written in English by a Filipino was Zoilo Galang's A Child of Sorrow.

First Woman Writer and Poet
According to Pampango historian Zoilo Galang, the first Filipino poetess was Leona Florentino of Ilocos while the first Filipino woman writer was Rosario de Leon of Pampanga. The first Filipino woman novelist, Galang added, was Magalena Jalandoni from Visayas while the first Filipino woman who wrote an English novel was Felicidad Ocampo.

First Non-Catholic Marriage
The first non-Catholic marriage in Manila under the Spanish control took place in the early 19th Century when American Henry Sturgis, who arrived in the country in 1827, married Josephina Borras of Manila. They were wed aboard a British warship at the
Manila harbor.

First Bakery
In 1631, the Spanish government established and operated the first bakery in
Manila.

First Drugstore
Botica Boie is considered the first drugstore in the country, having been established by Dr. Lorenzo Negrao in 1830.

First Lighthouse
In 1846, the Farola was built at the mouth of
Pasig River, becoming the first lighthouse in the country.

First Electric Lamp
The first electric lamp in the country is said to be the one designed by Ateneo students in 1878, 12 years before Thomas Houston Electric Co. installed
Manila's first electric street lights.

First Botanical Garden
In 1858, Governor General Fernando Norzagaray ordered the establishment of the Botanical Garden. It can now be found beside the
Manila City Hall.

First Waterworks
Manila had its first centralized water system in July 1882 following the completion of the Carriedo waterworks, whose reservoir was in Marikina.

First Railroad
In 1892, a railway connecting
Manila and Dagupan was completed. It was operated by the Manila Railroad Company.

First Telephone System
The first telegraph line was opened in 1873 while the country's first telephone system was established in
Manila in 1890. Electric lines were first installed in 1895.

First Mining Firm
In the early 19th Century, Johann Andreas Zobel founded the first iron and copper mining firm in Bulacan and
Baguio. The first Zobel in the country was Jacobo Zobel Hinsch, a German who went to Manila in 1849. One of the Zobels - Jacobo Zobel Zangroniz latter married Trinidad Ayala de Roxas, an heir of the rich Ayala and Roxas families.

First Calendar
The first calendar with a Philippine almanac was first released in 1897. The first issue of the calendar was titled "La Sonrisa".

First Filipino Chemist
Johann Andreas Zobel also founded the first chemical laboratory in the country. Meanwhile, Anacleto del Rosario is considered as the first Filipino chemist.

First Philanthropist
Dona Margarita Roxas de Ayala, a daughter of Domingo Roxas, is considered as the first philanthropist in the country. She assumed the control of the family's Casa Roxas in 1843 and was one of the founders of La Concordia College.

First Social Club
The first social club was established in
Manila in 1898. It was the Filipino Independiente, a circle of educated and rich Filipino nationalists. It succeeded Jose Rizal's La Liga Filipina, which was more of a movement.

World's
First Steel Church
The steel
church of San Sebastian, now Basilica Minore, is considered as the world's first-ever all-steel basilica. Designed by Don Genaro Palacios in 1883, this small, jewel box church was prefabricated in Belgium. The steel plates, weighing about 50,000 tons were brought to the Philippines in six ships. The walls were filled with mixed gravel, sand and cement to fortify the structure. Stained glass windows from France were later installed. The church, an earthquake-proof structure, was completed in 1891. There were arguments that French architect Gustavo Eiffel, who designed the Eiffel Tower of Paris and Statue of Liberty in New York, was also the one who designed the San Sebastian Church.

First Hotel
It is believed that Hotel del Oriente in Binondo,
Manila was the first hotel built in the Philippines. The hotel was a two-story building with 83 rooms fronting the Plaza de Carlos III. It was a first-class hotel constructed in the 1850s just beside the famous landmark, La Insular Cigarette and Cigar Factory. The national hero - Jose Rizal - reportedly stayed at Room 22 of that hotel, facing the Binondo Church. Hotel del Oriente was among the crown jewels of the old Binondo (or Minondoc as it was earlier known) which was named after binundok. It was part of the Provincia de Tondo (now Manila) and was declared one of its districts in 1859.

Both Hotel del Oriente and La Insular were burned down during the Japanese Occupation. The Metrobank building now occupies the former site of the two buildings. The oldest surviving hotel in the country is the Manila Hotel, which was built in 1912. The world's first hotel was the Tremont, which opened in
Boston in 1829. It had a dining room for 200 people, 12 public rooms and 120 bedrooms.

First Republic
Early Philippine republics were Kakarong de Sili republic in Pandi, Bulacan; Tejeros Convention in Malabon; and
Biak na Bato republic in San Miguel, Bulacan. Historians, however, wrote that the first real Philippine republic was established in Malolos, Bulacan on January 21, 1899. Two days later, the First Philippine Republic was inaugurated while General Emilio Aguinaldo was declared its first president.

First President of Katipunan
It was Deodato Arellano who became the first president of the Katipunan, a revolutionary movement against Spanish rule in the
Philippines.

First Vice President
Mariano Trias is considered as the first Filipino vice-president who assumed the post in 1897.

First Army Chief
General Artemio Ricarte served as the first captain general of the Philippine Army which was established by the Tejeros Convention on
March 22, 1897. Ricarte was replaced by General Antonio Luna on January 22, 1899.

First Calendar
The first calendar with a Philippine almanac was first released in 1897. The first issue of the calendar was titled "La Sonrisa".

First Protestant
Mission
The first Presbyterian mission arrived in the country in April 1899. American couple Dr. and Mrs. James Rodgers led the mission.

First Filipino Protestant Minister
Nicolas Zamora, a former Catholic priest, later became the first ordained protestant minister in the
Philippines.

First Election
The first municipal election in the
Philippines was held in Baliuag, Bulacan under the supervision of American military governor general Arthur MacArthur on May 6, 1899.

First Ice Cream Parlor
In December 1899, Clarke's Ice Cream Parlor became the first ice cream parlor in the Philippines when it opened its store at Plaza Moraga in Binondo, Manila. Metcalf Clarke owned it.

First Autonomous Region
Before the Autonomous Region for Muslim Mindanao (ARMM) and the Cordillera Autonomous Region (CAR) were formed in the 1980s,
Panay Island used to have "Cantonal Republic of Negros". The Americans, however, abolished the republic and turned Negros into a regular province on April 30, 1901.

First American Civil Governor
The first American civil governor in the
Philippines became the 27th president of the United States. William Howard Taft, who served in the Philippines from 1901 to 1903, was also the only man who became a US president (1909-1912) and then a Supreme Court chief justice (1921-1930). Known for his weight of over 300 pounds, Taft became a very notable person in the US and the Philippines. One of the largest road networks in Metro Manila, the Taft Avenue, was named after him. President McKinley sent him to head the Philippine Commission in 1900. His task was to form a civil government in a country disrupted by the Spanish-American War and the rebellion led by General Emilio Aguinaldo, whom local historians called the country's first president.

First Superintendent of Manila Schools
Dr. David
Prescott Barrows, one of the passengers of American ship USAT Thomas, was appointed the first superintendent of schools for Manila and later the first director of the Bureau of Education. USAT Thomas was named after General George Henry Thomas, a hero of the Battle of Chickamauga during the American Civil War. American journalist Frederic Marquardt coined the term Thomasites to refer to American teachers who came to the Philippines aboard USAT Thomas in 1901. (Source: Panorama Magazine)

First Filipino Superintendent
Camilo Osias was the first Filipino division superintendent of schools. Osias later became a senator.

First American College
The Philippine Normal School (PNS) was the first college established in the country under the American government. PNS opened its campus to Filipino students in
Manila on September 1, 1901. It became the Philippine Normal University on January 11, 1992.

First Concrete Building
According to Pampango historian Zoilo Galang, the
Kneedler Building was the first concrete office building in the Philippines.

First Filipino Chief Justice
In 1901, Cayetano Arrelano became the first Filipino chief justice of the court.

First Registered Professionals
A friend of Jose Rizal, Dr. Trinidad H. Pardo de Tavera, holds the distinction of being the first doctor to sign in the Book I of Registered Professionals on
January 25, 1902. Pardo de Tavera, a scientist, was a part of the first Civil Government in the 1900s. Among the members of the Pharmacy profession, it was Dr. Leon Ma. Guerrero who appeared as the first registrant on the second earliest compiled Book I. The date was May 22, 1903. Guerrero is known in history books as the first among many Filipinos to put the Philippines on the scientific map of the world. In Book I of Dentistry, it was Dr. Wallace G. Skidmore who first registered on September 21, 1903. The Board of Dentistry was the first board of professionals created in 1899. The idea of organizing the boards of professionals came from the Americans who occupied the Philippines in 1899. (Source: Philippine Daily Inquirer)

First Inventor
In 1853, the Spanish colonial government awarded a gold medal to Candido Lopez Diaz, a Filipino who invented a machine for Manila hemp or abaka.

First Filipino Chemist
Johann Andreas Zobel also founded the first chemical laboratory in the country. Meanwhile, Anacleto del Rosario is considered as the first Filipino chemist.

First Dentist
Bonifacio Arevalo is widely considered as the first Filipino dentist. In 1908, he was the founding president of Sociedad Dental de Filipinas, the first dental organization in the country. In 1912, Colegio Dental del Liceo de
Manila became the first dental school. The first woman dentist was Catalina Arevalo.

First Economist
According to Pampango historian Zoilo Galang, the first Filipino economist was Gregorio Sanciangco.

First Pilot
Leoncio Malinas is considered as the first Filipino pilot. He first flew his plane on
April 20, 1920.

First Accountants
Vicente Fabella is considered as the first Filipino certified public accountant (CPA) and Belen Enrile Gutierrez, the first woman CPA in the country.

First Cardiologist
The first Filipino cardiologist was Dr. Mariano Alimurung, who became an honorary member of the Mexican Society of Cardiology.

First
West Point Graduate
Vicente Lim was the first Filipino who graduated from the prestigious
West Point Academy, a military school in the United States.

First Female Professionals
Among Filipino women, it was Maria Francisco de Villacerna who became the first lawyer; Honoria Acosta-Sison, first physician; Catalina Arevalo, first dentist; Encarnacion Alzona, first historian; Celia Castillo, first sociologist; Filomena Francisco, first pharmacist; Belen Enrile Gutierrez, first CPA; Socorro Simuangco, first dermatologist; Carmen Concha, first film director and producer; Criselda J. Garcia-Bausa, first paleontologist; Felipe Landa Jocano, first anthropologist; and Ali Macawaris, first oceanographer.

A visitor of this website said that Elena Ruiz Causin of Cebu could be among the first female lawyers in the country.

First Railroad
The Manila-Dagupan Railroad was completed in 1901, becoming the country's first railway system.

First Automobile
In 1900, La Estrella del Norte shipped from
France to the Philippines a "George Richard", the first ever automobile to have landed on the native soil. Its owner was one Dr. Miciano, a rich doctor. The first shipment of automobiles for sale in the country was in 1907, with Bachrach Motors, an affiliate of American firm Ford Motor Co. as the importer.

First Labor Union
Isabelo delos Reyes, a writer, established the Union Obrera Democratica, the first organized labor union in the country on
February 2, 1902.

First Political Party
On
November 6, 1902, Pedro Paterno, a writer, scholar and former prime minister of President Emilio Aguinaldo, founded the Liberal political party.

First Opera
In 1905, Magdapio, the first Filipino opera, was staged at Zorilla Theater. Pedro Paterno wrote the opera, which was set to the music of Bonus.

First Convention of Governors
For the first time on
October 2, 1906, the governors of Philippine provinces met in a convention in Manila. Sergio Osmena presided the convention.

First General Elections
The country's first general elections were held on
July 30, 1907 under the American government. The people elected the members of the First Philippine Assembly.

First Speaker
The first speaker of the Philippine Assembly, whose members were elected in 1907, was Sergio Osmena.

First Actor in Politics
Before Lito Lapid became governor of Pampanga and Bong Revilla assumed the governorship of
Cavite, Jose Padilla Sr., a movie actor in the 1930s, had served as the provincial governor of Bulacan. The first actor who invaded the senate was Rogelio dela Rosa.

First Diplomats
Benito Legarda and Pablo Ocampo were the first Filipino resident commissioners to the Unites States.

First Labor Day
The first Labor Day in the
Philippines was celebrated on May 1, 1913 during the first National Labor Congress in Manila.

First Film
The first Filipino-produced film, "La Vida de Rizal" was released in 1912. Jose Nepomuceno produced the first Filipino full-length film "Dalagang Bukid" in 1919.

First Actor in Politics
Before Lito Lapid became governor of Pampanga and Bong Revilla assumed the governorship of Cavite, Jose Padilla Sr., a movie actor in the 1930s, had served as the provincial governor of Bulacan. The first actor who invaded the senate was Rogelio dela Rosa.

First Movie Theater
Salon de Pertierra, the country's first movie theater, was built in Escolta, Manila in 1897. A short French film was first shown in the threater.

First Comic Stip
"Kenkoy" is considered as the first comic strip in the Philippines. Cartoonist Tony Velasquez first published the comic strip in 1929.

First TV Station
Alto Broadcasting System (ABS) Channel 3, the first television station in the country, went on the air in 1953.

First Woman Cabinet Officials
Sofira Reyes de Veyra served as "social secretary" under the Quezon and Roxas administrations. In 1941, former President Elpidio Quirino named Asuncion Arriola Perez as the secretary of the Bureau of Public Welfare.

First Woman Senator
Geronima Pecson was elected to senate in 1947, opening the doors for Filipino women who wanted to join national politics.

First Olympian
David Nepomuceno, a Filipino serving in the US Navy, was the first Filipino Olympian. A sprinter, Nepomuceno was the country's sole representative to the 1924 Olympics, which was held in Paris.

First Balagtasan
The first balagtasan, a local term for poetic debate in honor of Francisco Balagtas, took place in Manila on April 6, 1924. The first participants were Jose Corazon de Jesus and Florentino Collantes.

First International Opera Singer
Before Lea Salonga became famous in London, New York and Paris for her portrayal of Kim in the musical Miss Saigon, a Filipino woman had long gained international recognition in the world of theater. Jovita Fuentes became famous in Europe for her opera lead roles in Madama Butterfly, Turandot, La Boheme, Iris, Salome and Li Tae Pe in the 1930s.

First Grand Opera
Noli Me Tangere, an adaptation of Jose Rizal's first novel became the first Filipino full-length or grand opera in 1957.

First Woman Barber
In June 1927 issue of Philippine Free Press, Martina Lunud from
Olongapo City was featured as "Manila's Lady Barber" who could also be the first professional woman barber. She had to find her niche in the male-dominated profession and worked for La Marina barbershop and People's barbershop in Sta. Cruz, Manila later. "This is not a girl's work, I think, but I have done my best to a certain extent, and my customers like my work," the Free Press quoted Lunud as saying. (Source: Ambeth Ocampo, Philippine Daily Inquirer)

Asia's First Airline
The Philippine Airlines (PAL), which was established in 1941, takes pride in being
Asia's oldest commercial airline. However, huge financial losses forced its owner Lucio Tan to close the airline in September 2000. It resumed operations a few months later. The first commercial flight in the country was recorded on March 15, 1941 when a twin-engine Beech Model 18 owned by PAL carried five passengers from Manila to Baguio City in 45 minutes.

First Senate President
The country's first senate president was Manuel Quezon (1917-1935) under the US government. The senate has produced a number of presidents and political luminaries such as Manuel Roxas, Sergio Osmena, Claro M. Recto, Jose Laurel, Camilo Osias, Eulogio Rodriguez, Juan Sumulong, Quintin Paredes, Lorenzo Tanada, Jose Diokno, Benigno Aquino, Ferdinand Marcos, Arturo Tolentino, Gil Puyat, Jovito Salonga, Joseph Estrada and Gloria Macapagal-Arroyo.

First Female Justice
Cecilia Munoz Palma became the first woman to top the bar exam with a score of 92.6 percent in 1935. Palma also became the first female prosecutor in 1947, the first woman judge at the Court of First Instance in the 1950s, first female justice of the Supreme Court in 1973 and first female president of a constitutional commission in 1986.

First House Speaker Under Republic
Eugenio Perez of San Carlos, Pangasinan became the first speaker of the House of Representatives under the Republic in 1946. Among the laws passed during his tenure were the Magna Carta for Labor, the Minimum Wage Law, the Rural Bank Law and the Central Bank charter.

First Woman Cabinet Officials
Sofira Reyes de Veyra served as "social secretary" under the Quezon and Roxas administrations. In 1941, former President Elpidio Quirino named Asuncion Arriola Perez as the secretary of the Bureau of Public Welfare.

First Woman Senator
Geronima Pecson was elected to senate in 1947, opening the doors for Filipino women who wanted to join national politics.

First Woman Battalion Commander
Lt. Col. Ramona Palabrica-Go became the first woman battalion commander in the history of the male-dominated Philippine Army in January 2003. She was appointed as commander of the elite Aviation Battalion under the Light Armor Brigade based at Fort Magsaysay in Laur, Nueva Ecija province. She was 45 years old and had three children at the time of appointment.

First National Celebration of June 12
The first national celebration of June 12 as Independence Day took place in 1962 under the Macapagal administration. Former President Diosdado Macapagal signed the law moving the celebration of the holiday from July 4 to June 12 on May 12, 1962. Quezon Representative Manuel Enverga was the one who proposed the law.

First US President To Visit
Manila
US President Dwight Eisenhower became the first incumbent American president to have visited the
Philippines when he arrived in Manila on June 14, 1960.

First National Artist
Fernando Amorsolo, a painter, was the first national artist declared by the Philippine government. The award was conferred on Amorsolo in April 1972, several days after his death.

First American Multinational Firm
Computer chips manufacturer Intel Philippines Mfg. Inc. claimed that it was the first American multinational company that established a branch in the Philippines in 1974. Today, the Philippine branch of Intel is one of the top exporters of semiconductor components in the country and contributes significantly to the cash flow of its mother company in the US, which is said to be the world's largest corporation in terms of gross income.

First Aeta Lawyer
At 26, Wayda Cosme became the first Aeta to become a lawyer when she passed the bar exam in 2001. Cosme, a law graduate from Harvadian Colleges in San Fernando City, Pampanga, works for the Clark Development Corp. (Source: Philippine Daily Inquirer)

First Woman President
In February 1986, Corazon Cojuangco Aquino, widow of the late Senator Benigno Aquino, became the country's first woman president and the country's 11th president. In January 2001, Gloria Macapagal-Arroyo, a daughter of the late President Diosdado Macapagal, became the 14th president of the Philippines and the second woman to assume the government's highest post.

First President in Prison
Deposed President Joseph Estrada, who lost the presidency to a military-backed people's revolt, was arrested on charges of plunder and corruption in April 2001. His arrest fomented the now infamous May 1 mob revolt that was suppressed by government forces. As this was being written, the trial of Estrada was still ongoing at the Sandiganbayan or the anti-graft court.

First Muslim Justice Secretary
In January 2003, President Gloria Macapagal-Arroyo appointed Simeon Datumanong, a Muslim, as the secretary of the Department of Justice, replacing Hernando Perez, who resigned on corruption charges.

First Award of Ancestral Domain
In what the Arroyo government described as a historic event and the first in the world, it awarded on July 20, 2002 a certificate of ancestral domain title (CADT) for the town of Bakun in Benguet province where some 17,000 Kankanaey and Bago people live. The title covers some 29,444 hectares of ancestral land.